Κωνσταντίνος Γ. Κασίνης
Βιβλιογραφία των ελληνικών
μεταφράσεων ξένης λογοτεχνίας
ΙΘ΄ – Κ΄ αι.
Αυτοτελείς εκδόσεις: 1901-1950
Εκδόσεις του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων,
2013, σελ. 594, τιμή 60 ευρώ

Ζούμε σε μια χώρα που δεν έχει συνολική Εθνική Βιβλιογραφία, που έχει σοβαρά χάσματα αναγνωστικής μνήμης. Μεγάλα είναι τα οφειλήματα στον γάλλο νεοελληνιστή Εμίλ Λεγκράν και στους συνεχιστές του που έριξαν τα θεμέλια της ελληνικής βιβλιογραφίας αποθησαυρίζοντας τη βιβλιακή παραγωγή από τον 15ο ως τον 18ο αιώνα. Πάνω στη βάση αυτή στήθηκε το βιβλιογραφικό οικοδόμημα του 19ου αιώνα των Δ. Σ. Γκίνη και Β. Γ. Μέξα. Οι βιβλιογραφικοί πυρήνες που αναπτύχθηκαν γύρω από το περιοδικό Ερανιστής και μέσα στο φιλόξενο ΕΛΙΑ του Μάνου Χαριτάτου προσέφεραν πολλά και καθοριστική ήταν η συμβολή του Φίλιππου Ηλιού και των διαδόχων του στην ολοκλήρωση και στη μεθοδική οργάνωση της βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα. Αξιομνημόνευτη είναι η δραστηριότητα μοναχικών λύκων της λογοτεχνικής βιβλιογραφίας, όπως ο Γιώργος Κατσίμπαλης, ο Κυριάκος Ντελόπουλος, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, και πολλών κατά περίσταση βιβλιογράφων. Παρ’ όλα αυτά όμως, και ενώ διεθνώς η βιβλιογραφία έχει εξελιχθεί σε επιστήμη με εκλεπτυσμένα τεχνολογικά εργαλεία που διευκολύνουν και επιταχύνουν την κοπιώδη και χρονοβόρα εργασία του βιβλιογράφου, η ελληνική βιβλιακή παραγωγή του 20ού αιώνα παραμένει αποσπασματικά και ελλιπώς καταγεγραμμένη.

Στα συμφραζόμενα αυτά θα πρέπει να εκτιμηθεί η προσφορά της Βιβλιογραφίας των ελληνικών μεταφράσεων ξένης λογοτεχνίας ΙΘ’-Κ’αι., αυτοτελείς εκδόσεις: 1901-1950 (ΣΩΒ 2013) του ομότιμου καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κ. Γ. Κασίνη και των συνεργατών του που καταγράφει αναλυτικά 2.283 μεταφράσεις 711 συγγραφέων από 24 γλώσσες και συνοδεύεται από εισαγωγή και χρήσιμα ευρετήρια συγγραφέων, έργων, εκδοτών κ.ά. Προηγήθηκαν οι αυτοτελείς εκδόσεις του 1801-1900 (ΣΩΒ 2006) και θα ακολουθήσουν άλλοι τέσσερις τόμοι με τη μεταφρασμένη λογοτεχνική παραγωγή ως τα τέλη του 20ού αιώνα, παρέχοντας στις συγκριτολογικές προσεγγίσεις, στη λογοτεχνική ιστορία και στον ιστορικό του ελληνικού βιβλίου τη στέρεη αφετηρία που έχουν ανάγκη.
Ο Σικελιανός, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης, οι λογοτέχνες της εξέχουσας γενιάς του 1930 συνωστίζονται στην πρώτη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα. Τι διαβάζουν και τι μεταφράζουν; Ο συγγραφέας με τις περισσότερες μεταφράσεις της περιόδου είναι, σύμφωνα με τα στοιχεία, ο Σαίξπηρ και ακολουθούν ο Ιούλιος Βερν, ο Ντοστογέφσκι, ο Τολστόι. Στην πρώτη πεντάδα βρίσκεται και ο «παρακμιακός» αισθητιστής του 19ου αιώνα Οσκαρ Ουάιλντ –μια και η ελληνική κοινωνία, ώριμη πλέον να δεχθεί τη θεματολογία του, υποδέχεται το σύνολο του έργου του που κυκλοφορεί σε πολλές διαφορετικές μεταφράσεις.
Οπως και στον 19ο αιώνα, κυριαρχούν οι μεταφράσεις από τη γαλλική γλώσσα (846) και έπονται εκείνες από την αγγλική (537) και τη γερμανική (217). Το ενδιαφέρον της περιόδου είναι η ισχυρή παρουσία των βορειοευρωπαϊκών λογοτεχνιών, με 292 μεταφράσεις από τη ρωσική και 108 μεταφράσεις από τις σκανδιναβικές γλώσσες, μεταξύ των οποίων 31 μεταφράσεις του Ιψεν και 28 του Κνουτ Χάμσουν.
Τις εθνικές περιπέτειες και τις μετακινήσεις του Ελληνισμού σε αυτή τη δύσκολη πεντηκονταετία των πολέμων και της ανταλλαγής των πληθυσμών αποτυπώνει η γεωγραφία των εκδόσεων. Απόλυτο εκδοτικό κέντρο αναδεικνύεται η πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, στην οποία τυπώνεται το 90,97% των μεταφράσεων, και υποχωρεί η προηγούμενη εκδοτική δραστηριότητα της Ερμούπολης, της Κέρκυρας και της Σμύρνης. Η υπόλοιπη παραγωγή μοιράζεται εκδοτικά σε 20 πόλεις, με πιο δραστήριες την Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, τη Νέα Υόρκη και την Κωνσταντινούπολη.
Αξιοσημείωτη είναι η πύκνωση των μεταφράσεων στη δεκαετία 1921-1930 –788 εκδόσεις έναντι 289 στην προηγούμενη δεκαετία και 308 στην επόμενη -, συνέπεια της οργάνωσης και της ανάπτυξης των εκδοτικών οίκων στον Μεσοπόλεμο. Είναι το διάστημα που συστηματοποιείται η κυκλοφορία μεταφρασμένων λογοτεχνημάτων σε θεματικές σειρές. Ως το τέλος της δεκαετίας ο Γεώργιος Βασιλείου θα τυπώσει περισσότερους από 150 τόμους ξένης λογοτεχνίας στη σειρά «Εκλεκτά έργα» και το ίδιο θα κάνουν η Αγκυρα, ο Σιδέρης, ο Φέξης, ο Ζηκάκης, ο Ελευθερουδάκης και από το 1928 ο Γκοβόστης.
Με αυτή τη βιβλιογραφία στα χέρια μας αβασάνιστες εκτιμήσεις για καθυστερημένη πρόσληψη ξένων λογοτεχνών και για αριστουργήματα που παραμένουν αμετάφραστα επειδή η πρώτη τους μετάφραση ξεχάστηκε χρειάζονται επανεξέταση. Τα δεδομένα δοκιμάζουν επίσης διαδομένους λογοτεχνικούς μύθους. Σύμφωνα με κάποιον από αυτούς, η κυριαρχία του μυθιστορήματος και η απαξίωση της ποίησης αποτελούν επακόλουθο της εμπορευματοποίησης της λογοτεχνίας στην εποχή μας. Η βιβλιογραφία Κασίνη αποκαλύπτει μια παρόμοια εικόνα στις αρχές του 20ού αιώνα: Σε ένα διάστημα εξαιρετικά γόνιμο για την ελληνική ποίηση, η μεταφρασμένη ποίηση καταλαμβάνει μικρό ποσοστό, τελευταία μετά το μυθιστόρημα, τη λοιπή πεζογραφία και το θέατρο.

Μια βιβλιογραφική εγγραφή αφηγείται
Ανεκτίμητη είναι η πληροφορία που περιέχεται σε βιβλιογραφικά λήμματα εκ πρώτης όψεως ελάσσονος σημασίας. Στις τρεις γραμμές της εγγραφής 986 κρύβεται μια ιστορία για το φιλολογικό γούστο, τις δοκιμασίες και την αλληλεγγύη των Ελλήνων που εκτυλίσσεται σε τρεις ηπείρους. Διαβάζουμε: «Xavier de Montepin (1823-1902). H Ωραία Ανθοπώλις. Κοινωνικόν μυθιστόρημα. Κατά μετάφρασιν εκ του Γαλλικού. Εν Νέα Υόρκη, Εκδοτικά Καταστήματα «Ατλαντίδος», [1925]».
Πρόκειται για έκδοση της εφημερίδας «Ατλαντίς», που ιδρύθηκε το 1894 στη Νέα Υόρκη από τα αδέλφια Σόλωνα και Δημήτριο Βλαστό, μετανάστες από τη Σύρο, και υπήρξε η ελληνική εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία στις ΗΠΑ, ώσπου έκλεισε το 1973.
Ο Ξαβιέ ντε Μοντεπέν ήταν γάλλος μπεστ-σελερίστας του 19ου αιώνα, συγγραφέας λαϊκών αισθηματικών, δραματικών και περιπετειωδών αφηγημάτων εξαιρετικά δημοφιλής στα μεγάλα αστικά κέντρα της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης όπου τον 19ο αιώνα μεταφράστηκαν και τυπώθηκαν δεκάδες τίτλοι του. Ξεχασμένος σήμερα, ήταν τότε ο τρίτος συγγραφέας με τις περισσότερες εκδόσεις στα ελληνικά (117) μετά τον Αλέξανδρο Δουμά και τον Ευγένιο Σύη.
Μετά την Καταστροφή, οι λογοτεχνικές προτιμήσεις των Ελλήνων από τα ιωνικά παράλια μεταναστεύουν μαζί τους στην Αμερική και αυτό το κοινό θέλησε, πιθανότατα, να ικανοποιήσει η «Ατλαντίς», η οποία μεριμνούσε για την καλύτερη προσαρμογή των ελλήνων μεταναστών στο νέο τους περιβάλλον.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ