Ενας ύμνος στη δημιουργικότητα

Ιταλο Καλβίνο
Τα αμερικανικά μαθήματα.
Εξι προτάσεις για τη νέα χιλιετία
Μετάφραση Μαρία Σπυριδοπούλου.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2013,
σελ. 186, τιμή 10,65 ευρώ

Ενα από τα κυριότερα γνωρίσματα των σημαντικών συγγραφέων είναι πως σου δίνουν την αίσθηση ότι έρχονται από το μέλλον. Το μέλλον παραμένει υποθετικό αλλά στην τέχνη ο δημιουργός το καθιστά πραγματικό –κι εδώ κρίνεται η σημασία και η διάρκεια των λογοτεχνικών έργων. Ο Ιταλο Καλβίνο στα έξι δοκίμια που απαρτίζουν τα Αμερικανικά μαθήματα έρχεται από το μέλλον προβάλλοντας στον 21ο αιώνα τις αξίες του παρελθόντος όχι μόνον ως παρακαταθήκη αλλά και ως αφορμή να τις οικειοποιηθεί κανείς αλλάζοντας, όποτε χρειάζεται, το σύστημα αναφοράς. Οπως και στα μυθοπλαστικά έργα του, η μεταβολή είναι ουσιαστικό γνώρισμα της διάρκειας.

Κάτοπτρο της λογοτεχνίας

Τον Ιούνιο του 1984 ο Καλβίνο προσεκλήθη από το πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ να δώσει κατά το ακαδημαϊκό έτος 1985-1986 μια σειρά διαλέξεων για το πρόγραμμα Charles Eliot Norton Poetry Lectures. Πρόλαβε να γράψει τα κείμενα αλλά οι διαλέξεις δεν δόθηκαν. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1985 πέθανε έπειτα από οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο. Οι διαλέξεις εκδόθηκαν σε βιβλίο το 1988 με πρόλογο της χήρας του, Εστερ Καλβίνο.

Είναι από τα ωραιότερα βιβλία «ποιητικής» της μεταπολεμικής εποχής, ένας ύμνος στη δημιουργικότητα και στη φαντασία όπου πλήθος σημαντικών κειμένων συνθέτουν το κάτοπτρο της λογοτεχνίας στο οποίο ο Καλβίνο μεταμορφώνει το παρελθόν σε αφήγηση για όλες τις εποχές.

Οι τίτλοι μπορεί στην αρχή να μοιάζουν ουδέτεροι ή ακόμη και αφηρημένοι: Ελαφρότητα, Ταχύτητα, Ακρίβεια, Οπτικότητα, Πολλαπλότητα, Η αρχή και το τέλος. Μόλις αρχίσεις την ανάγνωση όμως διαπιστώνεις πως ο Καλβίνο συνδυάζει έναν τεράστιο αριθμό παραδειγμάτων από τη λογοτεχνία και τη μυθολογία, το σύμπαν των ιδεών και τον κόσμο στον οποίο ζούμε, όπου κινούνται δύο ρεύματα: της εποχής και του συσσωρευμένου χρόνου, καθώς αποτυπώνεται στα έργα της δημιουργικής φαντασίας. Τα έξι θέματα που πραγματεύεται είναι στην ουσία οι έξι προϋποθέσεις της δημιουργίας. Κι έτσι τα παραδείγματα μπορούν να αντλούνται από τον Καβαλκάντι, τον Μοντάλε, τον Φλομπέρ, τον Μούζιλ, τον Μπόρχες, τον Περέκ και τον Προυστ ως τον Τόμας Μαν, τον Θερβάντες, τον Μπαλζάκ ή τον Τζιορντάνο Μπρούνο.

Το κατά περίπτωση παράδειγμα του καθενός απ’ αυτούς και πλήθους άλλων συνθέτει ένα ψηφιδωτό της φαντασίας και του γοητευτικού κόσμου της έκφρασης και των ιδεών. Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι πώς θα περισωθούν τα έργα αιχμής αλλά πώς θα αξιοποιηθεί το σύνθετο πρότυπο που συνιστούν, από όπου προκύπτουν μια σειρά ερεθιστικών ερωτημάτων, όπως: Υπάρχουν όρια στη φαντασία; Κι αν ναι, πώς σχετίζονται με την ακρίβεια; Ποια η διαφορά ανάμεσα στη διάρκεια και τον στιγμιαίο χρόνο; Πώς διαχειριζόμαστε τον θησαυρό της μνήμης; Πώς σηματοδοτείται το πέρασμα από την τελετουργική λογοτεχνία στην επιβραδυντική αφήγηση (με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Τόμας Μαν); Ποια η διαφορά της πραγματικής από την πιθανή ζωή; Πώς και πότε αντιστοιχεί ο γραπτός κόσμος στον πραγματικό; Και άλλα συναφή.

Με ακρίβεια και οικονομία ο Καλβίνο παραθέτει συγγραφείς και κείμενα που φαινομενικά δεν έχουν σχέση μεταξύ τους. Οι συγκρίσεις του έχουν αναλογικό αλλά και μεταβατικό χαρακτήρα, είναι δηλαδή αποχρώντες λόγοι της δημιουργίας. Το ίδιο συμβαίνει και όταν παραπέμπει σε συγγραφείς οι οποίοι στο έργο τους υπερβαίνουν κατά πολύ τους μεταγενέστερους χαρακτηρισμούς που τους αποδόθηκαν. Διαβάζοντας επί παραδείγματι τα έξοχα σχόλιά του για τον Μπαλζάκ συμπεραίνουμε πως ο Μπαλζάκ ήταν μέγας ρεαλιστής επειδή δεν ήταν απλώς αυτό. Και μόνον ένας Καλβίνο θα είχε την ικανότητα να υποστηρίξει πειστικά πως η άποψη του Φλομπέρ για την ακρίβεια έχει τις ρίζες της στις θεωρίες του Τζορντάνο Μπρούνο ότι το άπειρο σύμπαν αποτελεί σύνθεση απειράριθμων κόσμων, που ο καθένας τους όμως χωριστά είναι πεπερασμένος. Γιατί η σύνθεση είναι ο μόνος τρόπος να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στο άπειρο και στο πεπερασμένο, στο αιώνιο και στο προσωρινό, στον μύθο και στην Ιστορία. Οσοι είναι εξοικειωμένοι με το μυθοπλαστικό έργο του κορυφαίου συγγραφέα θα διαπιστώσουν πως μέσω του παραδείγματος μιλάει εδώ για τον εαυτό του, γιατί λ.χ. τι άλλο από σύνθεση του αιώνιου και του προσωρινού (ή της πραγματικότητας και του ειδώλου της) είναι το αριστούργημά του Οι αόρατες πόλεις;

Τα ωραιότερα κείμενα κατά τον Καλβίνο γράφονται όταν ο συγγραφέας γνωρίζει επακριβώς τι είναι αυτό για το οποίο γράφει. Πρόκειται για δόγμα του ρεαλισμού κατεξοχήν, εντυπωσιακό ωστόσο όταν το επικαλείται ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του φανταστικού. Ο Λεοπάρντι έγραψε θαυμάσιους στίχους για τη Σελήνη, λέει ο Καλβίνο, επειδή στα 15 μόλις χρόνια του έγραψε μια ιστορία της αστρονομίας «εκπληκτικής ευρυμάθειας». Οι στίχοι του χαρακτηρίζονται από ελαφρότητα, υποστηρίζει, επειδή ο ποιητής «αφαιρώντας από τη γλώσσα κάθε στοιχείο βάρους την έκανε να μοιάζει με φεγγαρόφωτο».

Στα δοκίμια υπάρχουν και ιδιαίτερα διαφωτιστικές αναφορές για το έργο του ίδιου του συγγραφέα. Για την επιδίωξή του κάθε φορά να δημιουργεί νοητικά κυκλώματα που «αστραπιαία αιχμαλωτίζουν και συνθέτουν απομακρυσμένα σημεία στον χώρο και στον χρόνο». Κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την επιλογή της σωστής λέξης (mot juste). Εδώ υπεισέρχεται το παράδειγμα του Φλομπέρ. Η επιλογή της σωστής λέξης είναι προϋπόθεση της ποιητικής. «Είμαι πεπεισμένος», λέει στη σελίδα 74, «πως η πεζογραφία δεν διαφέρει από την ποίηση». Και συμπληρώνει λίγο παρακάτω πως η περιορισμένη θεματική ανάπτυξη στις Αόρατες πόλεις είναι κάτι ανάμεσα στην αλληγορία και στο μικρό ποίημα σε πρόζα. Κι όπως τονίζει στην Πολλαπλότητα, «κάθε ζωή είναι μια εγκυκλοπαίδεια, μια βιβλιοθήκη, ένας κατάλογος απογραφής αντικειμένων, ένα δειγματολόγιο τεχνοτροπιών, όπου όλα μπορούν συνεχώς να αναμειγνύονται και να αναδιατάσσονται με όλους τους πιθανούς τρόπους». Νομίζω πως πρόκειται για μια από τις ωραιότερες εκδοχές αυτού που αποκαλούμε γοητεία.

Το βιβλίο κυκλοφορεί σε νέα, αναθεωρημένη μετάφραση. Και είναι από κάθε πλευρά απολαυστικό.