Βαγγέλης ΤζούκαςΟι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942-44:
Τοπικότητα και πολιτική ένταξη
Εκδόσεις της Εστίας, 2013,
σελ. 257, τιμή 12 ευρώ
Οταν ήταν μικρός, άκουγε τις ιστορίες των μεγαλυτέρων από την Κατοχή και τον Εμφύλιο «περίπου με τον τρόπο που λέμε στα παιδιά ένα παραμύθι». Ο Βαγγέλης Τζούκας γεννήθηκε (1974) στην Αρτα, όπου οι μνήμες είναι ακόμη έντονες. Το χωριό της μητέρας του βρίσκεται δίπλα στην Πλάκα του Νομού Ιωαννίνων, όπου τον Φεβρουάριο του 1944 υπεγράφη η περίφημη συμφωνία ανακωχής μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ –ως γνωστόν, οι δύο ένοπλες αντιστασιακές οργανώσεις συγκρούστηκαν κατά διαστήματα με μεγάλη ένταση -, προτού ακόμη αποχωρήσουν οι Γερμανοί. «Εκεί γύρω έπαιζα τα καλοκαίρια» λέει στο «Βήμα» ο ίδιος, «άρα η σχέση μου με το παρελθόν είναι κάπως ιδιαίτερη».
Οταν έπρεπε να επιλέξει το θέμα της διδακτορικής διατριβής του, ήταν επομένως σαν έτοιμος από καιρό –το βιβλίο του «Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942-44: Τοπικότητα και πολιτική ένταξη» αποτελεί μια επεξεργασμένη έκδοσή της από την «Εστία». Τις τελευταίες δεκαετίες η ελληνική ιστοριογραφία αντιμετώπισε τα ζητήματα αυτά μέσα σε ένα τεταμένο ιδεολογικά κλίμα, στη βάση μιας κάθετης και διακριτής πολιτικοστρατιωτικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στη Δεξιά και στην Αριστερά που πολέμησαν ανηλεώς η μία την άλλη τη δεκαετία του 1940.
«Δεν μπορούμε βεβαίως να αναιρέσουμε τις πολιτικές διαιρέσεις, ούτε εκείνες, ούτε τις κληρονομημένες στο σήμερα. Από την πρώτη στιγμή όμως που ήλθα σε επαφή με τα κείμενα της περιόδου –αρχεία, απομνημονεύματα και μια επικουρική χρήση μαρτυριών –είχα την εντύπωση ότι εδώ κάτι άλλο συμβαίνει ή, καλύτερα, ότι εδώ μπορεί να συμβαίνει και κάτι άλλο. Δεν ανακάλυψα την πυρίτιδα. Προσπάθησα να διαβάσω αλλιώς τις διαθέσιμες πηγές βασισμένος στην κοινωνιολογική μου παιδεία. Δεν πρέπει να αδικούμε τους προηγούμενους μελετητές πάντως, δεν έψαχναν αυτό» επισημαίνει.
Ο Τζούκας ακτινογραφεί τον αντιφατικό ΕΔΕΣ του Ναπολέοντος Ζέρβα. Μια αστική, μη κομμουνιστική αντιστασιακή οργάνωση –με καταγωγή από το βενιζελικό στρατόπεδο του Μεσοπολέμου –που υποχρεώθηκε να αναπτύξει τα ένοπλα τμήματά της σε ένα τοπικά αλλά και πολιτισμικά προσδιορισμένο περιβάλλον. Σε περιοχές δηλαδή –πέραν της Αιτωλοακαρνανίας –πρωτίστως της ορεινής Ηπείρου «υπό συνθήκες αδιανόητης κρίσης» για τους εκεί αγροτικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσμούς.
Ο ερευνητής επιχειρεί εν προκειμένω να αναδείξει τη σχέση ανάμεσα σε παραδοσιακές (η τοπικότητα, τα συγγενικά δίκτυα, η φυσική ηγεσία των οπλαρχηγών) και νεωτερικές (οι πολιτικές ιδεολογίες, η στρατιωτική οργάνωση) μορφές κοινωνικής οργάνωσης και συνείδησης. Είναι γνωστές, σε επίπεδο πολιτικής ιστορίας, οι σχέσεις του Ζέρβα με το ΕΑΜ, τους Βρετανούς αλλά και τους Γερμανούς. «Πράγματι ο ίδιος προχώρησε σε ανακωχή με τον γερμανικό παράγοντα για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, το οποίο όμως είναι κατά βάση δύσκολο να οριοθετηθεί. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν αναιρεί απόλυτα την εικόνα του ΕΔΕΣ ως αντιστασιακής οργάνωσης. Οι εδεσίτες αντάρτες, πράγμα πασίγνωστο, συγκρούστηκαν με τους Γερμανούς, και μάλιστα σε μια από τις μεγαλύτερες μάχες, όπως αυτή της Μενίνας τον Αύγουστο του 1944, είχαμε πολλούς νεκρούς από πλευράς τους».
Ο Τζούκας βεβαίως δεν αμφισβητεί ότι η εμφύλια διαμάχη της περιόδου είναι ριζωμένη σε μια σοβούσα πολιτική σύγκρουση. Στην παρούσα εργασία τον απασχολούν άλλου είδους ερωτήματα. «Η ανομοιογένεια στο εσωτερικό του ΕΔΕΣ είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για τον ερευνητή σε δύο επίπεδα, τόσο στη βάση της χρονικής φάσης –είναι μια άλλη οργάνωση το 1942, άλλη το 1943 και άλλη το 1944 –όσο και στη βάση της διάκρισης ΕΔΕΣ Αθήνας και ΕΔΕΣ Βουνού. Είναι γεγονός ότι ένα μέρος του ΕΔΕΣ Αθήνας προσέγγισε ξεκάθαρα τον κρατικό μηχανισμό των δωσίλογων και συνεργάστηκε μαζί του».
Ο Τζούκας ενδιαφέρεται πρωτίστως για τις επί μέρους διαφοροποιήσεις που χαρακτηρίζουν το εδεσίτικο αντάρτικο όπως αυτό συγκροτήθηκε και ανέπτυξε τη δράση του στο βουνό. «Το πρόβλημα του Ζέρβα ήταν ότι η πολιτική οργάνωση του ΕΔΕΣ δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί την αντίστοιχη του ΕΑΜ. Αναγκάστηκε έτσι να υιοθετήσει το οργανωτικό μοντέλο των «οπλαρχηγών» που είχε μακρά παράδοση στον ελλαδικό χώρο». Ο ΕΔΕΣ ωστόσο δεν ήταν μια παραδοσιακή οργάνωση. Σταδιακά, με την ένταξη μεγάλου αριθμού αξιωματικών στο εγχείρημα, άρχισε να διαφαίνεται και η διαφορά μεταξύ των δύο στρατιωτικών συνιστωσών του. «Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με την πολυσύνθετη σχέση μεταξύ ενός φορέα που είναι νεωτερικός, αυτό είναι σαφές, και φαινομένων που έλκουν την καταγωγή τους από το παρελθόν με ξεκάθαρη τοπικοσυγγενική διάσταση. Στο πλαίσιο αυτής της αμφίδρομης σχέσης παίχθηκαν πολλά στοιχήματα που έθεσαν κατά καιρούς σε αμφισβήτηση το ίδιο το αντάρτικο. Ηταν χαρακτηριστική η διαμάχη των ξηροβουνιωτών εδεσιτών με τους εδεσίτες της Λάκκας Σουλίου. Κάποια στιγμή, στα τέλη του καλοκαιριού 1944, κόντεψε να διαλύσει το αντάρτικο λόγω της εμπλοκής μελών από αυτές τις φατρίες σε ζητήματα τιμής».
Τα ημερολόγια του Ναπολέοντος Ζέρβα
Ο Βαγγέλης Τζούκας επιμελήθηκε και τα μεγάλης ιστορικής σημασίας «Ημερολόγια» του Ναπολέοντος Ζέρβα που αναμένεται να κυκλοφορήσουν σύντομα από τις εκδόσεις «Ωκεανίδα» σε έναν τόμο περίπου 700 σελίδων. Πρόκειται για τις πρωτότυπες καταγραφές του αρχηγού του ΕΔΕΣ –από την πρώτη κιόλας ημέρα της ανόδου του στο βουνό -, οι οποίες καλύπτουν την περίοδο από τον Ιούλιο του 1942 ως τον Φεβρουάριο του 1945. «Είναι ένα κείμενο που λύνει παλαιότερες απορίες και ταυτοχρόνως δημιουργεί καινούργιες» εξηγεί ο ίδιος στο «Βήμα», προβλέποντας ότι θα προκληθούν πολλές συζητήσεις. «Τα ημερολόγια λειτουργούν, σε ένα πρώτο επίπεδο, σίγουρα τεκμηριωτικά καθώς αποδεικνύουν πού βρισκόταν ο ίδιος σε συγκεκριμένες ημέρες, σε τι φάση βρίσκονταν οι επιχειρήσεις της οργάνωσης, πώς έβλεπε ο ίδιος την απόπειρα κατίσχυσης στην Ηπειρο. Το δεύτερο επίπεδο έχει να κάνει με τη βιωμένη καθημερινότητα του αντάρτικου στο βουνό. Το κείμενο είναι καταπληκτικό ακριβώς επειδή αποτυπώνει τις δυσκολίες που προκάλεσε αυτός ο ανορθόδοξος τύπος πολέμου ακόμη και στους αρχηγούς του. Επιπλέον παρακολουθούμε τις μεταπτώσεις στην ψυχοσύνθεση αλλά και τη συμπεριφορά των τοπικών κοινοτήτων της Ηπείρου, τον τρόπο με τον οποίο αυτές κινητοποιούνται ή όχι στο κάλεσμα του Ζέρβα, πώς αντιμετωπίζουν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Ιταλών αρχικά και των Γερμανών στη συνέχεια». Η κύρια διάσταση όμως αφορά την ενδοελληνική διαμάχη, «τις πολύπλοκες και πολύ ενδιαφέρουσες σχέσεις με το ΕΑΜ όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά ευρύτερα» υπογραμμίζει ο Β. Τζούκας. Ενα πράγμα προκύπτει από τα ημερολόγια και είναι αδιάσειστο. «Ο Ζέρβας εξ αρχής –και το τονίζω αυτό –ανεβαίνει στο βουνό με κύρια επιδίωξή του να αντιμετωπίσει αυτό που θεωρεί «κομμουνιστική απειλή»».
Ο Βαγγέλης Τζούκας επιμελήθηκε και τα μεγάλης ιστορικής σημασίας «Ημερολόγια» του Ναπολέοντος Ζέρβα που αναμένεται να κυκλοφορήσουν σύντομα από τις εκδόσεις «Ωκεανίδα» σε έναν τόμο περίπου 700 σελίδων. Πρόκειται για τις πρωτότυπες καταγραφές του αρχηγού του ΕΔΕΣ –από την πρώτη κιόλας ημέρα της ανόδου του στο βουνό -, οι οποίες καλύπτουν την περίοδο από τον Ιούλιο του 1942 ως τον Φεβρουάριο του 1945. «Είναι ένα κείμενο που λύνει παλαιότερες απορίες και ταυτοχρόνως δημιουργεί καινούργιες» εξηγεί ο ίδιος στο «Βήμα», προβλέποντας ότι θα προκληθούν πολλές συζητήσεις. «Τα ημερολόγια λειτουργούν, σε ένα πρώτο επίπεδο, σίγουρα τεκμηριωτικά καθώς αποδεικνύουν πού βρισκόταν ο ίδιος σε συγκεκριμένες ημέρες, σε τι φάση βρίσκονταν οι επιχειρήσεις της οργάνωσης, πώς έβλεπε ο ίδιος την απόπειρα κατίσχυσης στην Ηπειρο. Το δεύτερο επίπεδο έχει να κάνει με τη βιωμένη καθημερινότητα του αντάρτικου στο βουνό. Το κείμενο είναι καταπληκτικό ακριβώς επειδή αποτυπώνει τις δυσκολίες που προκάλεσε αυτός ο ανορθόδοξος τύπος πολέμου ακόμη και στους αρχηγούς του. Επιπλέον παρακολουθούμε τις μεταπτώσεις στην ψυχοσύνθεση αλλά και τη συμπεριφορά των τοπικών κοινοτήτων της Ηπείρου, τον τρόπο με τον οποίο αυτές κινητοποιούνται ή όχι στο κάλεσμα του Ζέρβα, πώς αντιμετωπίζουν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Ιταλών αρχικά και των Γερμανών στη συνέχεια». Η κύρια διάσταση όμως αφορά την ενδοελληνική διαμάχη, «τις πολύπλοκες και πολύ ενδιαφέρουσες σχέσεις με το ΕΑΜ όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά ευρύτερα» υπογραμμίζει ο Β. Τζούκας. Ενα πράγμα προκύπτει από τα ημερολόγια και είναι αδιάσειστο. «Ο Ζέρβας εξ αρχής –και το τονίζω αυτό –ανεβαίνει στο βουνό με κύρια επιδίωξή του να αντιμετωπίσει αυτό που θεωρεί «κομμουνιστική απειλή»».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
