Οταν η Σύρος ήταν στα όνειρα του Μουσολίνι

Sheila Lecoeur
Το νησί του Μουσολίνι.
Φασισμός και ιταλική κατοχή στη Σύρο.
Μετάφραση Ελένη Αστερίου.
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2013,
σελ. 335, τιμή 18 ευρώ

Για χρόνια επικρατούσε ανάμεσα σε διάφορους μελετητές η άποψη ότι η Ιταλία μπήκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο χωρίς στρατηγικούς στόχους. Αλλά το όνειρο του Μουσολίνι για τη δημιουργία μιας «νέας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» και τη μετατροπή της Μεσογείου σε ιταλική λίμνη τους διαψεύδει. Στην πραγματικότητα ο ιταλός δικτάτορας εφάρμοζε ένα παλιό σχέδιο, που χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν η Ιταλία επεδίωκε να δημιουργήσει αποικίες στη Βόρεια Αφρική.

Το σχέδιο του Μουσολίνι για τον έλεγχο της Μεσογείου ήταν ακόμη πιο επεκτατικό. Η Ιταλία θα ήλεγχε το Αιγαίο μέσω των Δωδεκανήσων αλλά και των Επτανήσων και των Κυκλάδων, αποκόπτοντας κοινωνικά και πολιτισμικά τη νησιωτική από την ηπειρωτική Ελλάδα. Στις Κυκλάδες το κέντρο θα ήταν ένα κομβικής σημασίας νησί, η Σύρος, με την ανθηρή οικονομική και πολιτισμική παράδοσή της.

Η Σέιλα Λεκέρ, συντονίστρια ιταλικών του Τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Imperial College του Λονδίνου, έγραψε, καθώς λέει ο Μαρκ Μαζάουερ, «μια πρωτοποριακή και συγκινητική μελέτη για την ιταλική κατοχή της Σύρου στη διάρκεια του πολέμου». Πρωτοποριακή γιατί αναλύοντας μια φαινομενικά μικρής κλίμακας περίπτωση ξεδιπλώνει στις κρισιμότερες πτυχές του «το μουσολινικό όραμα για μια διεθνή φασιστική τάξη πραγμάτων» και συγκινητική γιατί αναδεικνύει το δράμα του νησιού, που ήταν το μοναδικό το οποίο επλήγη από λιμό τον χειμώνα του 1941-42 σε κλίμακα αντίστοιχη με εκείνη των πόλεων στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Η επιτύμβια στήλη για τα θύματα της πείνας που έστησε το 1984 ο Δήμος της Ερμούπολης αναφέρει 8.000 νεκρούς, αν και σύμφωνα με τη συγγραφέα τα αρχεία δίνουν μικρότερο αριθμό (περίπου το ήμισυ). Αλλά κι έτσι ακόμη, ο αριθμός είναι τεράστιος, αν λάβει κανείς υπόψη ότι ο συνολικός πληθυσμός των Κυκλάδων ήταν 65.000 κάτοικοι. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Χρήστος Λούκος, «τους τρεις πρώτους μήνες του 1942 πέθαναν 1.012 Ερμουπολίτες, δηλαδή 3-4 φορές περισσότεροι από όσους πέθαιναν όλον τον χρόνο σε ομαλές περιόδους».

Η Σέιλα Λεκέρ βάσισε την έρευνά της στο πλούσιο αρχειακό υλικό που άφησαν φεύγοντας οι Ιταλοί από το νησί. Οι Γερμανοί που τους διαδέχθηκαν αδιαφόρησαν για το κοινωνικό μέρος και επικέντρωσαν την προσοχή τους μόνο στη στρατιωτική σημασία του νησιού.

Από τη μελέτη των αρχείων προκύπτει πως στόχος των Ιταλών ήταν να συνδέσουν τη Σύρο με τη Ρόδο και να αποσπάσουν τις Κυκλάδες από την ηπειρωτική Ελλάδα. Το πείραμα απεδείχθη αποτυχημένο. Η τοπική διοίκηση δεν μπορούσε να είναι αυτάρκης. Οταν οι Ιταλοί απαγόρευσαν στις Κυκλάδες τις εξαγωγές στην ηπειρωτικά Ελλάδα, στέρησαν από τη Σύρο, ένα νησί με αξιοζήλευτη κατά το παρελθόν βιομηχανική υποδομή, τις πρώτες ύλες. Τότε οι ιταλικές αρχές κατοχής προσπαθώντας να λύσουν το πρόβλημα πήραν μιαν απόφαση που το επιδείνωσε: επέτρεψαν τις εξαγωγές αν αντισταθμίζονταν από εισαγωγές ισοδύναμης αξίας. Αλλά οι τιμές στις Κυκλάδες ήταν πολύ χαμηλότερες από τις αντίστοιχες στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Η Σύρος επιπλέον πλήρωσε και την απόλυτη αδυναμία της κυβέρνησης των κουίσλινγκ στην Αθήνα, όπως και τη σύγκρουση ανάμεσα στην πολιτική και στη στρατιωτική πλευρά του Αξονα. Ενώ οι πολιτικές του αρχές προσπαθούσαν να περιορίσουν τον λιμό που είχε ενσκήψει, ο στρατός λεηλατούσε τη χώρα. Ποιες αρχές όμως και ποιος στρατός;

Οταν σκέφτεται κάποιος την Κατοχή, ο νους του πηγαίνει στους Γερμανούς και στις θηριωδίες τους λησμονώντας πως η χώρα τελούσε υπό τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική και βουλγαρική) και πως οι Γερμανοί είχαν εκχωρήσει στους Ιταλούς τα δύο τρίτα της.

Κι εδώ προκύπτει ένα άλλο ερώτημα γύρω από το οποίο σήμερα οι απόψεις διίστανται: ήταν άραγε οι Ιταλοί καλύτεροι από τους Γερμανούς; Οι ιταλοί στρατιώτες ήταν όπως παρουσιάζονται στο Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι, οι φιλειρηνικοί που αγαπούν τη μουσική και απεχθάνονται τη βαρβαρότητα;

Είναι μύθος, λέει η συγγραφέας. Δεν μπορούμε να προβούμε σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Εξάλλου και οι γνώμες των επιζώντων της Κατοχής, κάποιους από τους οποίους συνάντησε και συνομίλησε μαζί τους η Λεκέρ, διίστανται επίσης και έχουν να κάνουν με τα βιώματα του καθενός χωριστά. Το γεγονός επίσης ότι στη Σύρο υπήρχαν δύο διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες (η καθολική και η ορθόδοξη) συνεπαγόταν την ύπαρξη διαφορετικών απόψεων για την ίδια πραγματικότητα. Και ωστόσο, η υποστήριξη της Αντίστασης από την καθολική κοινότητα προς το τέλος του πολέμου υποβάθμισε τις θρησκευτικές εντάσεις.

Η Σύρος μετά το τέλος του πολέμου και μολονότι δεν υπέστη τα δεινά του Εμφυλίου βυθίστηκε στην παρακμή. Οι πλούσιες αστικές οικογένειες είχαν φύγει από το νησί, τα εργοστάσιά της εγκαταλείφθηκαν, η βιομηχανική παραγωγή ήταν ανύπαρκτη και οι ψυχολογικές και συναισθηματικές εντάσεις θα διαρκούσαν για πολλά χρόνια ακόμη.

Οι Ιταλοί επιχείρησαν –σε μικρογραφία –να εφαρμόσουν στις Κυκλάδες εκείνο που πριν από τον πόλεμο συνιστούσε το βασικό δόγμα του φασισμού: «Μια εναλλακτική διέξοδο έναντι του κομμουνισμού και του καπιταλισμού» που το αντίκρισμά της θα ήταν μια ενοποιημένη ευρωπαϊκή οικονομία ολοκληρωτικού τύπου. Αυτό όμως συνεπαγόταν τον «θάνατο της κοινότητας» ή τη διάλυση και την ανασύνθεση της κοινωνίας με βίαια μέσα.

Αυτό είναι και σημαντικό και ευρύτερο συμπέρασμα που προκύπτει από αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο. Σε μικρή κλίμακα και με τόσα στοιχεία στη διάθεσή της η Σέιλα Λεκέρ μας αποκαλύπτει μια άγνωστη πτυχή του ελληνικού δράματος αλλά τηρουμένων των αναλογιών και της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Κι όσοι επισκέπτονται σήμερα την Ερμούπολη με τα θαυμάσια νεοκλασικά της, δείγματα μια φορά κι έναν καιρό πλούτου, ακμής και πολιτισμού, ας ανακαλούν και το δράμα της, τον αγώνα των κατοίκων της να διατηρήσουν συνεκτική τη συλλογική μνήμη και τη δύναμή τους να επιβιώσουν στα χρόνια της καταφρόνιας, της καταστολής και της πείνας.