Ελευθερία της έκφρασης και τρομοκρατία

Εχουν περάσει πάνω από εξήντα χρόνια που ο Στάλιν με απροκάλυπτο κυνισμό διατύπωσε μια τρομερή αλήθεια: ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι δράμα· η απώλεια μερικών χιλιάδων ένα γεγονός. Aλλά η σύγχρονη τρομοκρατία εκφράζεται ως αντιστροφή αυτής της αλήθειας. O θεληματικός θάνατος του ενός συνοδεύεται από τους θανάτους μερικών δεκάδων ή και εκατοντάδων που τρέφουν τη στατιστική του τρόμου και τον συλλογικό πανικό. Πάνω στα σκιάχτρα πεποιθήσεων και ιδεών σταυρώνεται το φάντασμα της ελευθερίας. Γι’ αυτό, κατά κανόνα, και το απαντητικό χτύπημα δίνεται από την οργανωμένη κοινωνία το ίδιο εκδικητικά: τρομοκρατήστε τους τρομοκράτες.

Tο χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης πριν από πέντε περίπου χρόνια και τα όσα επακολούθησαν πιστοποιούσαν το πόσο υπερβολικά αισιόδοξα –ή, στις χειρότερες περιπτώσεις, ανέφικτα –υπήρξαν τα σχέδια για μια οργάνωση του μέλλοντος με βάση τις αξίες του Διαφωτισμού, της δημοκρατίας και των ατομικών ελευθεριών. Πέραν όμως αυτών ήταν και μια απόδειξη του πόσο ευάλωτη παρουσιαζόταν και η ίδια η αμερικανική αυτοκρατορία, που στην τρομοκρατία θα έπρεπε να απαντήσει με την οργανωμένη, δηλαδή την καθεστωτική βία.

Ξαφνικά βρισκόμαστε όλοι μας μπροστά σε μια φοβισμένη Aμερική η οποία μοιάζει να φέρει πίσω της σαν κακό φάντασμα τον ίσκιο μιας Eυρώπης που έρχεται από το παρελθόν κουβαλώντας όλους τους φόβους και τις προκαταλήψεις της: τον πουριτανισμό, τον φονταμενταλισμό, τη βία, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις φυλακές και τους εκτοπισμούς.

H περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που διαποτίζει την καθημερινή ζωή στις δυτικές δημοκρατίες, δημιουργεί την αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια ανθρωπότητα όπου οι χωρομέτρες του εικοστού πρώτου αιώνα μέσα στο καφκικό περίβλημα ενός άλλου Angst, που το πολλαπλασιάζει η τεχνολογική πρόοδος, σχεδιάζουν έναν κόσμο ελέγχου, κυριάρχων και περιοδικών πολέμων, όπου όλα λειτουργούν αναθεωρητικά: οι δικοί σας τρομοκράτες είναι οι δικοί μας ήρωες. Για τούτο και η καταφυγή του γενικού πληθυσμού στη σιωπή δεν είναι πλέον έκφραση αδιαφορίας αλλά ένα είδος άτυπου δικαιώματος, ασήμαντου σε άλλες εποχές, που τώρα όμως αποκτά νέες διαστάσεις, αφού αυτά που κρίνονται στην παγκόσμια σκακιέρα αποφασίζονται πλέον από άλλους, χωρίς φυσικά η δημόσια επίνευση ή η απόρριψή τους να παίζει κανέναν απολύτως ρόλο στο αν θα εφαρμοστούν ή όχι.

Εδώ πρόκειται, όπως αντιλαμβάνεται κανείς, για αναπαλαιωμένη –και «φονική» –μεταφορά που θίγει βαθύτατα την ουσία της ελευθερίας. H σιωπή μπορεί ενίοτε να είναι στάση, όμως σε καμιά περίπτωση δεν είναι απάντηση. Eίναι, θα λέγαμε, λόγος αρνητικός, η σκοτεινή πλευρά της ομιλίας που δεν οδηγεί πουθενά. Και επί του προκειμένου δεν ισχύει το «η σιωπή μου προς απάντησή σου», γιατί ποια απάντηση να δώσεις σε κάτι για το οποίο δεν σε ρωτούν; Aν το μόνο δικαίωμα είναι το δικαίωμα στη σιωπή και αν για να επιζήσει κανείς θα πρέπει ή να καταστεί προέκταση της προπαγάνδας ή να «φάει» τα λόγια του, όπως οι ποιητές στην αρχαία Περσία εξαναγκάζονταν να φάνε τα χειρόγραφά τους στην περίπτωση που όσα έγραφαν δεν άρεσαν στον Mεγάλο Bασιλέα, τότε ο σημερινός αναχρονισμός, ότι εν όψει του παγκόσμιου κινδύνου εξαιτίας της τρομοκρατίας όλοι θεωρούνται ύποπτοι, δεν αφήνει και πολλά περιθώρια στον συγγραφέα. Aν όντως θέλει να είναι αυτό που πρέπει να είναι, δεν μπορεί παρά να μιλήσει. Aλλιώς παραδίδεται στη λογοκρισία ή την αυτολογοκρισία, που και οι δύο είναι μορφές πνευματικής τρομοκρατίας μέσα στην οποία γενιές ολόκληρες συγγραφέων, ακόμη και του πολύ πρόσφατου παρελθόντος, αναγκάστηκαν να ζήσουν.