Η βεντέτα στην Αλβανία

Τηλέμαχος Κώτσιας
Κώδικας τιμής
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2013,
σελ. 275, τιμή 14,40 ευρώ

Η βεντέτα μπορεί να εκφράζει την αιματηρή βία της αυτοδικίας σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες που λειτούργησαν επί αιώνες βασισμένες στις επιταγές της (από τα χωριά της Κρήτης και της Μάνης ως τα νερά της Κορσικής και τους Τσιγγάνους), αλλά στους ορεινούς όγκους της Βόρειας Αλβανίας κατάφερε να επιβάλει έναν μάλλον μοναδικό κανόνα: τον εγκλεισμό του υποψήφιου θύματος στο σπίτι του ως την ώρα που οι εκδικητές θα αδράξουν κάποια εξωτερική ευκαιρία (η παραβίαση του οικιακού ασύλου είναι ρητώς απαγορευμένη) προκειμένου να πάρουν το αίμα τους πίσω. Απέναντι σε αυτό το σιδερένιο τείχος τιμής, που φέρει το όνομα Κανόνας του Λεκ Ντουκαγκίνι (από έναν αλβανό πρίγκιπα του 15ου αιώνα) και δεν έχει πάψει να ισχύει ως και τις ημέρες μας στην Αλβανία (αλλά και εκτός αλβανικών συνόρων, ακολουθώντας σαν φάντασμα τους ξενιτεμένους), θα βρεθούν οι ήρωες του καινούργιου μυθιστορήματος του Τηλέμαχου Κώτσια: οι νεότεροι κλώνοι δύο οικογενειών από τη Βόρεια Αλβανία, οι οποίοι, μολονότι έχουν εγκατασταθεί και δουλεύουν από χρόνια στην Ελλάδα, είναι φορτωμένοι με το βάρος ενός πατρογονικού κώδικα τον οποίο οφείλουν να τηρήσουν και να εφαρμόσουν μέχρι κεραίας.

Τι θα πρέπει, ωστόσο, ακριβώς να τηρήσουν στην Ελλάδα τα επτά αδέλφια (δύο από το ένα σόι και πέντε από το άλλο) του αλβανικού Βορρά; Κανένας τους δεν ξέρει (όπως δεν την ξέρουν και οι πατεράδες τους) ούτε καν την αλφαβήτα της οικογενειακής εκδίκησης. Το κομμουνιστικό καθεστώς έκανε μεταπολεμικά τα πάντα για να ξεριζώσει ένα έθιμο το οποίο ξέφευγε από τον πολιτικό του έλεγχο, ενώ η κατάρρευση της Αλβανίας μετά την πτώση του διέλυσε και τα τελευταία προπύργια κοινωνικής συνοχής. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο οι πρωταγωνιστές του Κώτσια θα υποχρεωθούν να πορευτούν στα τυφλά. Οι 25χρονος Ζεφ θα σκοτώσει έναν συγχωριανό του μεταφέροντας από την Ελλάδα στην Αλβανία ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Ο συγχωριανός που θα επιτεθεί φορώντας κουκούλα μέσα στο δάσος με σκοπό τη ληστεία θα αποδειχθεί παιδί μιας οικογένειας με την οποία η οικογένεια του Ζεφ έχει ήδη ένα άλυτο χρέος τιμής: ένα χρέος το οποίο διέγραψε το καθεστώς του Εμβέρ Χότζα για να επανέλθει μετά τη δολοφονία του επίδοξου ληστή διπλασιασμένο.

Τι θα γίνει τώρα με τον Κανόνα του Λεκ Ντουκαγκίνι; Ο πατέρας του Ζεφ θα κλειστεί στο σπίτι του περιμένοντας αγωνιωδώς την απόφαση της μοίρας, ενώ ο γιος θα επιστρέψει ασθμαίνων στην Ελλάδα για να υποστεί το ανθρωποκυνηγητό των αδελφών του σκοτωμένου που θα αρχίσουν αμέσως τη μανιώδη καταδίωξή τους σε μια διαδρομή η οποία θα ξεκινήσει από τη Λαμία για να φτάσει ως την Αττική. Πολλά θα συμβούν κατά τη διάρκεια αυτής της διαδρομής, το τελικό αποτέλεσμα όμως δεν θα αλλάξει: ο ένας εκ των δύο αδελφών του σκοτωμένου στην Αλβανία θα πυροβολήσει κατακούτελα τον Ζεφ στη Σαλαμίνα (έχει βρει καταφύγιο στο σπίτι της ελληνίδας εργοδότριας και ερωμένης του) και ο τροχός της αντεκδίκησης από τα αδέλφια του θα ξαναπιάσει πάραυτα το ζοφερό έργο του εξαπολύοντας ένα νέο κύμα τρόμου και δημιουργώντας έναν καινούργιο ζωντανό-νεκρό.

Τι κατορθώνει πρωτίστως να υποδείξει ο Κώτσιας με το βιβλίο του; Μα, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, πως, παρά το μακελειό των κορμιών και των ψυχών, οι ήρωές του δεν είναι αρχαϊκοί –κάτι που θα επιτείνει και θα οδηγήσει σε μια σπαρακτική κορύφωση το δράμα τους. Παραμένοντας δέσμιοι μιας εθιμικής υποχρέωσης της οποίας η νόρμα τείνει να σβήσει στη συλλογική μνήμη του τόπου τους και όντας επιπλέον εξαναγκασμένοι να εφαρμόσουν ό,τι έχει απομείνει από τους κατακερματισμένους κανόνες τους σε μια ξένη χώρα (αποδεσμευμένη από την εξοντωτική επιρροή του εθιμικού δικαίου), οι επτά νεαροί πρωταγωνιστές έχουν στην πραγματικότητα έναν και μοναδικό πόθο: να πάψουν να φοβούνται, να μη σκοτώσουν για να μη σκοτωθούν, να μη σκορπίσουν τον θάνατο για να μη θανατωθούν. Γι’ αυτό και οι καλύτερες σελίδες του μυθιστορήματος είναι εκείνες που εικονογραφούν τον τρόπο με τον οποίο οι δύο οικογένειες θα προσπαθήσουν τόσο στην Αλβανία όσο και στην Ελλάδα να τροποποιήσουν τη φορά του φονικού παιχνιδιού αναζητώντας μιαν ερμηνεία του Κανόνα του Λεκ Ντουκαγκίνι η οποία να τις απαλλάσσει από τη μέγγενη της διά βίου αλληλεξόντωσης.

Ο χρόνος της αγροτικής κοινότητας
Αποφεύγοντας τον οποιονδήποτε αισθηματολογικό τόνο στην αφήγησή του, ο Τηλέμαχος Κώτσιας θα προσδώσει ευθύς εξαρχής στη δράση του έναν εσωτερικό ασθματικό ρυθμό: έναν ρυθμό που θα πηγάσει από τον χαρακτήρα του Ζεφ και από τον καθημερινό πανικό τον οποίο του προκαλεί το ενδεχόμενο της δολοφονίας του. Ο Κώτσιας θα δείξει επίσης, χάρη σ’ ένα ευφυές τέχνασμα της πλοκής (τα αδέλφια του Ζεφ δεν θα καταφέρουν να εκδικηθούν τον θάνατό του λόγω της απέλασής τους από την Ελλάδα), την ιστορική κατάπτωση της βεντέτας σ’ έναν κόσμο που υπόκειται σε μεταβολές εξαιρετικά ριζικές και απότομες. Ετσι ο Ζεφ μπορεί να πεθάνει, αλλά μαζί του θα πεθάνει οριστικά και ο υπεριστορικός χρόνος της αγροτικής κοινότητας. Ωραία θα παραστήσει ακόμη ο συγγραφέας τον έρωτα του Ζεφ για τη Στέλλα: ένα ανυποψίαστο ερωτικά αγόρι που θα μάθει να εμπιστεύεται τους ανθρώπους μέσα από τη θέρμη της αγάπης του για μιαν ώριμη γυναίκα. Δεν ισχύει το ίδιο για τη Στέλλα, που μοιάζει κάπως προβλέψιμη και στερεότυπη – ένα ελαφρώς ωχρό αλλά και ψυχρό αντίβαρο στη σχεδόν ποιητική μελαγχολία και εσωστρέφεια του Ζεφ.