ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΙΩΜΕΝΟΣ
Αναζητώντας τον «άλλο» Κάλβο
Επιστημονικές ενασχολήσεις του στην Κέρκυρα (1826-1852)
Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 2013,
σελ.184, τιμή 15,98 ευρώ

Στον Ανδρέα Κάλβο (1792-1869) έχουν αποδοθεί κατά κύριο λόγο οι ιδιότητες του ποιητή. Δεν ήταν βέβαια μόνο αυτό ο Ανδρέας Κάλβος. Η νέα εργασία του Γιώργου Ανδρειωμένου μάς οδηγεί στη συστηματική επιστημονική οργάνωση του ποιητή και στην ευρύτητα των διανοητικών επιδόσεών του, ιδίως κατά την κερκυραϊκή περίοδο του ποιητή (26 χρόνια, 1826-1852), που δεν έχει μελετηθεί στον ίδιο βαθμό με την περίοδο που προηγείται αυτής. Οχι ότι ο πολυσχιδής Ανδρέας Κάλβος δεν είχε δώσει εξαιρετικά δείγματα θετικών επιστημονικών ικανοτήτων και πριν από την κερκυραϊκή του περίοδο, αλλά και μετά, στην Αγγλία· στη νήσο των Φαιάκων όμως οι επιστημονικές ικανότητές του, μάλλον ως αυτοδίδακτου, άρχισαν ουσιαστικά να παίρνουν τον δρόμο τους και να γνωρίζουν την ευρύτερη αποδοχή.

Αξονας περιέλιξης αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας και αποκαλυπτικής εργασίας του Γιώργου Ανδρειωμένου είναι οι παρακάτω εργασίες του Ανδρέα Κάλβου, πίσω από τις οποίες υποκρύπτεται όχι μόνο η γλωσσική επάρκεια αλλά κατά κύριο λόγο και η επιστημονική επάρκεια του ήδη διδάκτορα της Φιλοσοφίας στην Ιόνιο Ακαδημία ποιητή: α) Η μετάφραση στα γαλλικά της μαθηματικής πραγματείας του Ιωάννη Καραντινού (1784-1834) Ερευνα περί της φύσεως του Διαφορικού Υπολογισμού, β) η δημοσίευση στο περιοδικό Giornale di Legislazione, Giurisprudenza, Letteratura, Scienze e Varietàdi utili conoscenze –που εξέδιδε στην Κέρκυρα ο ιταλο-κερκυραίος λόγιος Αριστείδης Κιαππίνης (1821-1856) –μιας ιταλικής μετάφρασης, αποσπάσματος από βιβλίο του περιηγητή Ignaz Pallme (1807-1877) για το κλίμα του αφρικανικού Κορντοφάν και γ) ένα σύντομο οικονομολογικού περιεχομένου άρθρο στο ίδιο περιοδικό για την αξία της καλλιέργειας της μετάξης.
Πρόκειται, σημειώνει ο Γιώργος Ανδρειωμένος, αναφερόμενος στα παραπάνω επιστημονικού χαρακτήρα συγγράμματα, για καλβικά έργα που δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά. Στον τόμο συμπεριλαμβάνονται τα κείμενα αυτά, στα πρωτότυπα και στις μεταφράσεις, συνοδευόμενα από εμπεριστατωμένα και διαφωτιστικά σχόλια. Δεν θα μείνω σε φιλολογικές λεπτομέρειες της εργασίας που μπορεί να κουράσουν ή να μην ενδιαφέρουν τον αναγνώστη της βιβλιοπαρουσίασης αυτής. Ο ειδικός θα συναντήσει τις λεπτομέρειες στον τόμο. Θα διατρέξουμε όμως επιγραμματικά τα σχόλια, σε μια προσπάθεια να αντλήσουμε κυρίως κάποια πληροφοριακά κατ’ αρχάς στοιχεία, σημειώνοντας παράλληλα ότι ο Γιώργος Ανδρειωμένος στα προλεγόμενά του καταγράφει εξαντλητικά τις αυτοτελείς ή άλλες εργασίες της κερκυραϊκής περιόδου του ποιητή που έχουν κατά καιρούς κυκλοφορήσει και ότι η εργασία αυτή συμπληρώνεται με γενικό ευρετήριο.
Το κλίμα του Κορντοφάν
Σε ό,τι αφορά το γεωγραφικού περιεχομένου δημοσίευμα που αφορά την περιγραφή μιας περιοχής της κεντροαφρικανικής ηπείρου, ειδικότερα το κλίμα της περιοχής Κορντοφάν, ως σήμερα υπήρχε η εκτίμηση ότι αποτελούσε άρθρο του Κάλβου που βασιζόταν σε συναφές κείμενο του βοημού περιηγητή Ignazio Pallme ενώ πρόκειται για μετάφραση ενός αποσπάσματος. Το αντίστοιχο βιβλίο του Pallme είχε κυκλοφορήσει το 1843 στα γερμανικά και την επόμενη χρονιά στα αγγλικά, ο δε Κάλβος, φιλοπερίεργος και φιλαναγνώστης, μετέφρασε μέρος του μάλλον από τα αγγλικά στα ιταλικά. Η αρχική δημοσίευση είχε λιγάκι διαφοροποιημένο τίτλο. Το δημοσίευμα αυτό ανέσυρε από το περιοδικό του Κιαππίνη ο Σπύρος Ασδραχάς, ο οποίος και το προσέγραψε με πειστικό τρόπο στον Κάλβο.
Διαφορικός Υπολογισμός
Η σημαντικότερη επιστημονική συμβολή του Ανδρέα Κάλβου, ωστόσο, υπήρξε η γαλλική μετάφραση της ευσύνοπτης μαθηματικής πραγματείας του Ιωάννη Καραντινού, φίλου και συναδέλφου του στην Ιόνιο Ακαδημία, περί της φύσεως του Διαφορικού Υπολογισμού (φυλλάδιο, δίγλωσση έκδοση, Κέρκυρα, 1827), που αφιερώνεται στον άγγλο αρμοστή Σιρ Φεδερίκον Αδαμ. Η μετάφραση στα γαλλικά προκύπτει από συγκεκριμένα στοιχεία που αναφέρει ο Γιώργος Ανδρειωμένος. Η πραγματεία αυτή στάλθηκε στον λόγιο Κωνσταντίνο Νικολόπουλο που ζούσε στο Παρίσι και εκείνος ζήτησε τη γνώμη του διάσημου μαθηματικού Jean-Baptiste Joseph Fourier και η κρίση ήταν θετική και είχε και συνέχειες. Οπως πληροφορούμαστε, ο Διαφορικός Υπολογισμός αποτελεί σημαντική παράμετρο των ανώτερων Μαθηματικών.
Σημειώνεται ότι ο Καραντινός εισήγαγε την πρωτοποριακή για την εποχή του γαλλική μαθηματική σκέψη στον ιόνιο χώρο και κατ’ επέκταση στον ελληνικό χώρο. Χωρίς γνώση των προχωρημένων Μαθηματικών, των συναφών εννοιών και των οικείων συμβόλων, ο Κάλβος δεν θα μπορούσε να μεταφράσει στα γαλλικά το κείμενο αυτό. Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, που προφανώς συσχέτισε συστηματικά το πρωτότυπο με το μετάφρασμα, διατυπώνει μια πολύ σημαντική παρατήρηση: ο συμβολισμός του ελληνικού κειμένου (του Καραντηνού) διαφέρει από εκείνον του γαλλικού. Ενώ η απόδοση της ορολογίας είναι ακριβής, ο Κάλβος διαφοροποιείται στη χρήση όρων προκειμένου να επιτευχθεί η σαφήνεια και η ακρίβεια της απόδοσης στα γαλλικά.
Κάτω από αυτό το πρίσμα το γαλλικό κείμενο θα μπορούσε κάλλιστα να διαβαστεί και ως πρωτότυπο. Και εδώ αναφύεται κι ένα από τα πιο «σκοτεινά» και αδιευκρίνιστα ζητήματα των καλβικών σπουδών: πώς απέκτησε ο «αυτοδίδακτος» Κάλβος αυτή την εξειδικευμένη επιστημονική παιδεία, πέρα από τα γράμματα και την ποίηση (Θεολογία, Φιλοσοφία, Μαθηματικά); Ο Γιώργος Ανδρειωμένος δίνει ικανοποιητικές απαντήσεις, παρατηρώντας παράλληλα ότι η ενασχόληση του Κάλβου με τα Μαθηματικά έχει σχεδόν διαφύγει της προσοχής των μελετητών του. Και γιατί προτιμήθηκε από τον Καραντηνό ως μεταφραστής του πονήματός του ο Κάλβος, βέβαια συνάδελφός του αλλά της Συγκριτικής Λογοτεχνίας; Στο επίμετρο του ανά χείρας τόμου περιλαμβάνεται εμβριθής ανάλυση του Δημήτρη Πατσόπουλου, επιστημονικού συνεργάτη του Τμήματος Πληροφορικής και ΜΜΕ του ΤΕΙ Πάτρας, με απαντήσεις σε ανάλογα ερωτήματα.
Θα τελειώσω αυτή την επιγραμματική περιδιάβαση στο Αναζητώντας τον «άλλο» Κάλβο / Επιστημονικές ενασχολήσεις του στην Κέρκυρα (1826-1852) με το ερώτημα του Γιώργου Ανδρειωμένου: Μήπως δραστηριότητες σαν τις παραπάνω έσπρωξαν τον Κάλβο να εγκαταλείψει την ποίηση; Και ναι, και όχι, νομίζω ότι είναι η πιο ασφαλής απάντηση. Ο Γιώργος Ανδρειωμένος προτείνει να δοθεί η δέουσα προσοχή σε εκείνα που γράφει το 1881 ο λευκαδίτης λόγιος Ιωάννης Σταματέλος στον Σπυρίδωνα Δε Βιάζη: «Ανέγνων μετ’ ευχαριστήσεως την βιογραφίαν του φίλου μου Κάλβου, μεθ’ ου ευτύχησα και να συνευωχήσω ποτέ εν Κερκύρα εις τον οίκον του μακαρίτου συμπολίτου μου Αθανασίου Πολίτου, καθηγητή της Χημείας. Πολλάκις ο Κάλβος μοι αφηγήθη τα δεινοπαθήματα του βίου του και με έλεγεν ότι αλλαχού δεν εύρισκεν ανακούφισιν και παρηγορίαν, ειμή εις τας μαλακάς αγκάλας των Ελικωνιάδων παρθένων, μεθ’ ων αδιαλείπτως έχαιρε να συνδαιτιάται».
Η καλλιέργεια του μεταξιού
Ως προς το δημοσίευμα για την αξία της καλλιέργειας της μετάξης ο Κάλβος, που είχε δραστηριοποιηθεί για τη διάδοση της μεταξοκαλλιέργειας στην Κέρκυρα μέσω της Εταιρείας Μετάξης Κερκύρας (1845-1847), υπέρ της οικονομίας του νησιού, επιχειρεί με στέρεα επιχειρήματα να καταδείξει τα οικονομικά πλεονεκτήματα των Κερκυραίων αλλά και γενικότερα του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων αν εγκατέλειπαν τις παραδοσιακές αγροτικές καλλιέργειες και στρέφονταν προς τη σηροτροφία. Η σηροτροφία βρισκόταν και μέσα στους σχεδιασμούς της Βρετανικής Αρμοστίας. Ο τίτλος της πρώτης δημοσίευσης στο κερκυραϊκό περιοδικό διέφερε. Η μετάφραση από την ιταλική είναι του Γεράσιμου Γ. Ζώρα. Από το περιοδικό του Κιαππίνη επίσης το ανέσυρε ο Σπύρος Ασδραχάς και το συμπεριέλαβε στο μελέτημά του «Ανδρέας Κάλβος. Ανέκδοτα και αθησαύριστα κείμενα». «Προσφέρουμε αυτές τις σύντομες σημειώσεις» επεσήμαινε ο Ανδρέας Κάλβος «σαν εισαγωγή σε μια σειρά άρθρων που προτιθέμεθα να δημοσιεύσουμε επ’ αυτού του θέματος, μολονότι συνειδητοποιούμε πόσο καλά ταιριάζει επί του προκειμένου το ρητό των αρχαίων προγόνων μας: Αετόν ίπτασθαι διδάσκεις». Ωστόσο δεν έχουμε άλλα συναφή κείμενα στο περιοδικό του Κιαππίνη, αλλά δεν αποκλείεται να λανθάνουν σε άλλα έντυπα.



Ο κ. Δημήτρης Κονιδάρης συνδιευθύνει το λογοτεχνικό περιοδικό «Πόρφυρας».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ