Το «Πλοίο των τρελών» είναι από τους γνωστότερους πίνακες του Ιερώνυμου Μπος. Τον ζωγράφισε στη δεκαετία 1490-1500, εμπνευσμένος κατά πάσα πιθανότητα από την έμμετρη σατιρική αφήγηση «Das Narrenschiff» του Σεμπάστιαν Μπραντ, που κυκλοφόρησε διακοσμημένη με χαρακτικά τα οποία αποδίδονται στον Αλμπρεχτ Ντύρερ.

Στον πίνακα του Μπος οι άνθρωποι ταξιδεύουν πάνω σε ένα πλοίο στη θάλασσα του χρόνου αφού πηγαίνει από λιμάνι σε λιμάνι χωρίς να καταλήγουν πουθενά. «Τρελοί» από ανοησία οι επιβάτες τρώνε, πίνουν και διασκεδάζουν παίζοντας ανόητα παιχνίδια ενώ δίπλα στο πλοίο, μέσα στη θάλασσα, οι φτωχοί τούς εκλιπαρούν για λίγο φαγητό.

Το θέμα του πίνακα και η αφήγηση στην οποία παραπέμπει αναλύονται σε ένα από τα πιο ριζοσπαστικά βιβλία της μεταπολεμικής εποχής: την Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή του Μισέλ Φουκό, ο οποίος το 1961, όταν την εξέδωσε, δεν είχε κλείσει τα 35 του χρόνια. Η θάλασσα για τον ίδιο δεν ήταν μόνο αυτή που παίρνοντας τους τρελούς απήλλασσε την κοινωνία από τα αμαρτήματά της. Ηταν και το αιώνιο νερό που μαζί με την τρέλα κυριαρχούν στη δυτική φαντασία, όπου ο τρελός πηγαινοέρχεται στον άλλον κόσμο.
Το βιβλίο θα άλλαζε τις απόψεις μας για την κοινωνία, την ιατρική, τον πολιτισμό και την ανθρώπινη φύση. Ο ρόλος του είναι κομβικός μέσα στο περίπλοκο και πρισματικό έργο του Φουκό. Σχεδόν όλα όσα έγραψε στη συνέχεια συνιστούν λίγο ως πολύ αναπτύγματα των ιδεών και των επιχειρημάτων που περιέχονται στην Ιστορία της τρέλας.


Γενεαλογία της σκέψης
Γόνος εύπορης αστικής οικογένειας με πατέρα γιατρό, ο Φουκό δεν θα ακολουθούσε το επάγγελμα του πατέρα του. Θα ζούσε έντονα, αυτοκαταστροφικά, δοκιμάζοντας ακραίες εμπειρίες: ναρκωτικά, σεξ με άτομα του περιθωρίου, απόπειρες αυτοκτονίας. Πέθανε από AIDS στο νοσοκομείο De la Salpêtrière το 1984 στα 57 του χρόνια. Είχε γράψει πλήθος βιβλία, άρθρα και δοκίμια αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τη φιλόδοξη Ιστορία της σεξουαλικότητας.

Εγραψε μόνο τους τρεις από τους έξι τόμους που είχε προγραμματίσει.

Στην Ιστορία της τρέλας αναλύονται οι τρεις τελευταίοι αιώνες του πολιτισμού, από τη γέννηση και την ανάπτυξη των φρενοκομείων και των ασύλων ως τον 20ό αιώνα. Αναλύεται η δομή της εξουσίας μέσω της μελέτης των ιδρυμάτων κοινωνικού αποκλεισμού, όπως είναι τα άσυλα αλλά και τα νοσοκομεία και οι φυλακές. Κρίνεται το χάσμα που ο διαχωρισμός τρέλας και λογικής έχει επιφέρει μετά την Αναγέννηση, περιγράφονται οι λόγοι για τους οποίους οι ψυχασθενείς απομονώνονται (και ταυτοχρόνως εκτίθενται) και αναλύεται η εργασιακή εκμετάλλευσή τους.

Αμφισβητούνται επιπλέον οι μέθοδοι της ψυχανάλυσης, όπως και η καρτεσιανή λογική, το «σκέπτομαι άρα υπάρχω», που, ενώ για τον Ντεκάρτ είναι η βάση της σκέψης, ο Φουκό υποστηρίζει ότι οι διιστορικές δυνάμεις επηρεάζουν τη σκέψη και δημιουργούν τη γενεαλογία της (επί του προκειμένου διακρίνεται η επίδραση του Νίτσε, το έργο του οποίου τον επηρέασε βαθιά).

Εδώ μας δίνει τη γενεαλογία της σκέψης –για να προσθέσει στο κατοπινό του έργο και την αρχαιολογία της.

Γενεαλογία και αρχαιολογία δεν είναι έννοιες διιστάμενες (όπως θα φανταζόταν κάποιος) αλλά συνυφαίνονται και αλληλοϋποστηρίζονται.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να συνοψίσει κανείς ακόμη και τα κύρια σημεία ενός τόσο περίπλοκου έργου, όπου, σύμφωνα με τον δημιουργό του, η διαφορά ανάμεσα στις λέξεις και στα πράγματα ορίζει τον νόμο της φύσης. Οπου γλωσσολογία, βιολογία και οικονομία είναι κατηγορίες που η μία παραπέμπει στην άλλη. Οπου η λογοτεχνία δεν είναι όχημα απόψεων ή μέσον για να επιτύχουμε την κοινωνική αλλαγή αλλά ο χώρος έκφρασης της αυθεντικής ομιλίας. Το πώς συνδέεται αυτό με την τρέλα και γενικότερα τη θεωρούμενη παρέκκλιση το διαπιστώνουμε στον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει τα κλασικά παραδείγματα: του Σαίξπηρ στον Βασιλιά Ληρ, του Θερβάντες στον Δον Κιχώτη, του Γκόγια, του Αντονέν Αρτό, του Νίτσε.
Διανοούμενος της εποχής του
Δεν είναι απορίας άξιον που ο Φουκό αντιμετώπισε την αρνητική κριτική του Σαρτρ. Ο «Βολταίρος» (όπως είχε αποκαλέσει τον Σαρτρ ο Ντε Γκωλ) και η Μποβουάρ τον κατηγορούσαν ότι οι ιδέες του ήταν «αστικές». Και ο Ντεριντά ότι διαβάζει στραβά τον Ντεκάρτ. Η πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική επίδραση του έργου του Φουκό ωστόσο δεν θα επηρεαζόταν ούτε από τις ενστάσεις ούτε από τις πολεμικές. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 αποτελούσε κοινή πεποίθηση πως ήταν ο σημαντικότερος μεταπολεμικός στοχαστής της Γαλλίας.
Ο ίδιος δεν δέχθηκε κανέναν από τους χαρακτηρισμούς που επιχείρησαν να του δώσουν. Ούτε του στρουκτουραλιστή ή μεταστρουκτουραλιστή ούτε του μεταμοντερνιστή. Για τον όρο «μεταμοντερνισμός», άλλωστε, έτρεφε μεγάλη δυσπιστία. Προσπάθησαν επίσης να τον κατατάξουν στους γκουρού της δεκαετίας του 1960 μετά τον Μάη του ’68. Το απέρριψε και αυτό.
Υπήρξε κατ’ εξοχήν διανοούμενος της εποχής του. Αυτός ο θαυμαστής του Νίτσε στα νιάτα του έφθασε αργότερα να πει ότι θεωρούσε το δικό του έργο κριτική επέκταση των απόψεων του Καντ. Ηταν ο σημαντικότερος εκφραστής της ευρωπαϊκής παράδοσης, που συνδύαζε τη μελέτη της ιστορίας των επιστημών με στοιχεία φιλοσοφίας και των συστημάτων σκέψης με την κριτική τους. Και αυτά τα ανέλυσε με έξοχο τρόπο σε τρία βιβλία του που δεν έχουν ξεπεραστεί: την Ιστορία της τρέλας (όπου «πρωταγωνιστεί» ο ψυχοπαθής), τη Γέννηση της κλινικής (όπου το κέντρο είναι ο ασθενής) και το Επιτήρηση και τιμωρία (όπου «πρωταγωνιστεί» ο φυλακισμένος). Δίπλα τους θα πρέπει να τοποθετήσουμε άλλα δύο μείζονα έργα του: τις Λέξεις και τα πράγματα και την Αρχαιολογία της γνώσης.
Φυλακές, νοσοκομεία, φρενοκομεία
Η πρακτική του αποκλεισμού είναι απολύτως συναφής με την αντίστοιχη του εγκλεισμού –αλλά και της «έκθεσης» του εγκλείστου. Τα ιδρύματα της καταστολής είναι οι φυλακές, τα νοσοκομεία και τα φρενοκομεία και γι’ αυτά «προορίζονται» οι εγκληματίες, οι τρελοί και οι φτωχοί. Πόσο «τρελός» είναι ο τρελός και πόσο «γνωστικός» ο γνωστικός; Πώς τα πρώτα φρενοκομεία χρησιμοποιούσαν τους ψυχασθενείς για διάφορες δουλειές σε ένα άτυπο καθεστώς δουλοπαροικίας; Γιατί η τρέλα είναι μια μορφή διαταραγμένης σεξουαλικότητας; Γιατί ο διάλογος ανάμεσα στην τρέλα και στη λογική που ίσχυε στην περίοδο της Αναγέννησης έπαψε να υπάρχει και δημιουργήθηκε το σημερινό χάσμα;
Για τον Φουκό οι τρελοί όταν κλείνονται στα φρενοκομεία εκτίθενται και ταυτοχρόνως απομονώνονται. Οπως και οι φυλακισμένοι. Και το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η φυλακή τύπου Panopticon, στην οποία οι φύλακες μπορούν να παρακολουθούν τους φυλακισμένους χωρίς οι τελευταίοι να το αντιλαμβάνονται. Την ιδέα τη συνέλαβε ο άγγλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος του 18ου αιώνα Τζέρεμι Μπένθαμ και εφαρμόστηκε σε διάφορες μορφές σε ολόκληρο τον κόσμο. Πρότυπό της ήταν το αναγεννησιακό θέατρο –και με την έννοια αυτή πολλές φυλακές δεν είναι παρά τα μαύρα θέατρα της εξουσίας.
Σε μια ακραία ερμηνεία θα έλεγε κανείς ότι και την εγκάθειρξη θα μπορούσαμε να τη θεωρήσουμε παρενέργεια της λογικής, δηλαδή του καρτεσιανού cogito. Και όπως οι τρελοί μέσα στο πλοίο είναι ταξιδιώτες χωρίς προορισμό, έτσι και εμείς απόγονοι των μεγάλων παρανοϊκών: του Τορκουάτο Τάσο, του Νίτσε, του Χέλντερλιν, του Ζεράρ ντε Νερβάλ, του Γκόγια, του Βαν Γκογκ.

Ανταποκριτής στο Ιράν
Για κάποιον που ως ακαδημαϊκός δάσκαλος υπήρξε «άψογος», όπως λένε όσοι παρακολούθησαν τα μαθήματά του στο Collège de France, αλλά στην προσωπική ζωή υπήρξε ακραίος, το παιχνίδι με τον θάνατο ήταν αναπόφευκτο να ασκεί μια γοητεία που διαχέεται και στα γραπτά του, ακόμη και σε εκείνα που κάποιοι –ίσως και ο ίδιος –τα θεωρούν ανοησίες. Ο Φουκό πήγε δύο φορές στο Ιράν ως ανταποκριτής της ιταλικής εφημερίδας «Corriere della Sera» κατά τη διάρκεια της ισλαμικής επανάστασης (τη φαντασία του είχε συναρπάσει η ιδέα του θανάτου και του μαρτυρίου που κήρυτταν οι ισλαμιστές), αφού πιο μπροστά συναντήθηκε με τον Χομεϊνί στο Παρίσι.
Είδε την εξέγερση θετικά –αλλά μήπως ήταν ο μόνος από τους παρισινούς διανοουμένους; Εχουν περάσει 25 χρόνια από τότε. Ωστόσο, αν αφήσει κανείς κατά μέρος τα περί «πνευματικής επανάστασης» του Φουκό, δεν μπορεί να μη θαυμάσει πως, μολονότι έμεινε λίγες ημέρες στην Τεχεράνη, είδε αυτό που ερχόταν –και που το ζει τώρα η παγκόσμια κοινωνία: το μαχητικό Ισλάμ που είχε αποκοπεί από τη Δύση, την τότε Σοβιετική Ενωση και την Κίνα και έθετε τον εαυτό του «απέναντι» στην υπόλοιπη ανθρωπότητα.
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

«Ψυχική αρρώστια και ψυχολογία». Μετάφραση Τάσος Γιατζόγλου. Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, [χ.χ.], σελ. 112, τιμή 4,98 ευρώ

«Η χρήση των ηδονών». Μετάφραση Τάσος Μπέτζελος. Εκδόσεις Πλέθρον, 2013, σελ. 320, τιμή 18 ευρώ
«Η γέννηση της βιοπολιτικής: Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας (1978-1979)». Μετάφραση Βασίλης Πατσογιάννης. Εκδόσεις Πλέθρον, 2012, σελ. 374, τιμή 26 ευρώ
«Η γέννηση της κλινικής». Μετάφραση Κική Καψαμπέλη. Εκδόσεις Νήσος, 2012, σελ. 326, τιμή 18 ευρώ
«Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα». Μετάφραση Τάσος Μπέτζελος. Εκδόσεις Πλέθρον, 2012, σελ. 270, τιμή 18 ευρώ
«Ιστορία της σεξουαλικότητας: Η βούληση για γνώση». Μετάφραση Τάσος Μπέτζελος. Εκδόσεις Πλέθρον, 2011, σελ. 186, τιμή 15,50
«Για τη λαϊκή δικαιοσύνη». Μετάφραση Αντώνης Μαούνης. Εκδόσεις Εξάρχεια, 2011, σελ. 96, τιμή 7 ευρώ
«Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής». Μετάφραση Τάσος Μπέτζελος. Εκδόσεις Πλέθρον, 2011, σελ. 377, τιμή 25 ευρώ
«Τρία κείμενα για τον Νίτσε». Μετάφραση Δημήτρης Γκινοσάτης. Εκδόσεις Πλέθρον, 2011, σελ. 122, τιμή 13,50 ευρώ
«Επιλογή από τα Dits et écrits». Μετάφραση Θανάσης Λάγιος. Εκδόσεις Στιγμή, 2011, σελ. 115, τιμή 8,25 ευρώ

«Οι μη κανονικοί: Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας (1974-1975)». Μετάφραση Σωτήρης Σιαμανδούρας. Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2010, σελ. 666, τιμή 35,34 ευρώ
«Το μάτι της εξουσίας». Μετάφραση Τάσος Μπέτζελος. Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 408, τιμή 20,59
«Οι λέξεις και τα πράγματα: Μια αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου». Μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης. Εκδόσεις Γνώση, 2008, σελ. 528, τιμή 16,23 ευρώ
«Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή». Μετάφραση Πάρις Μπουρλάκης. Εκδόσεις Καλέντης, 2007, σελ. 735, τιμή 35,67 ευρώ

«Εξουσία, γνώση και ηθική». Μετάφραση Ζήσης Σαρίκας. Εκδόσεις Υψιλον, 2007, σελ. 155, τιμή 12 ευρώ
«Η μικροφυσική της εξουσίας». Μετάφραση Λίλα Τρουλινού. Εκδόσεις Υψιλον, 2005, σελ. 182, τιμή 12 ευρώ

«Τι είναι διαφωτισμός».
Μετάφραση Στέφανος Ροζάνης. Εκδόσεις Ερασμος, 2003, σελ. 44, τιμή 6,39 ευρώ

«Για την υπεράσπιση της κοινωνίας». Μετάφραση Τιτίκα Δημητρούλια. Εκδόσεις Ψυχογιός, 2002, σελ. 355, τιμή 20,45 ευρώ

«Ο μεγάλος εγκλεισμός: Το πείραμα της ομάδας πληροφόρησης για τις φυλακές». Μετάφραση Σπύρος Παντελάκης. Εκδόσεις Μαύρη Λίστα, 1999, σελ. 139, τιμή 10,48 ευρώ
«Αυτό δεν είναι πίπα». Μετάφραση Γιώργος Σπανός. Εκδόσεις Πλέθρον, 1998, σελ. 65, τιμή 8,50 ευρώ
«Ο στοχασμός του έξω: Για τον Maurice Blanchot». Μετάφραση Γιώργος Σπανός. Εκδόσεις Πλέθρον, 1998, σελ. 65, τιμή 8,50 ευρώ
«Η αρχαιολογία της γνώσης». Μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης. Εκδόσεις Εξάντας, 1987, σελ. 347, τιμή 18,35 ευρώ

«Η τάξη του λόγου: Εναρκτήριο μάθημα στο Collège de France». Μετάφραση Μηνάς Χριστίδης. Εκδόσεις Ηριδανός, 1974, σελ. 64, τιμή 5,84 ευρώ

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ