Πέντε ευρωπαίοι διανοούμενοι που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα. Ο Στάινερ, ο Αντόρνο, ο Μπένγιαμιν, ο Μπερλίν και ο Φουκό. Οι δύο από αυτούς (ο Μπένγιαμιν και ο Αντόρνο) προέρχονται από τον γερμανόφωνο κόσμο. Είναι η άλλη Γερμανία, της Ευρώπης και των λαών. Το έργο και των πέντε είναι θεμελιακό και συνιστά το μεγάλο τεκμήριο της ενότητας, της ποικιλίας και της πολυπλοκότητας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η αξία του είναι παραδειγματική και για τον αιώνα που διανύουμε, σε μια εποχή μάλιστα που το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κλονίζεται.

Οταν, στις αρχές του 1921, η οικογένεια του Ρωσοεβραίου Μέντελ Μπερλίν μετανάστευε στη Μεγάλη Βρετανία από τη Ρίγα της Λετονίας, δεν φανταζόταν ότι ο γιος τους Αϊζάια θα προτιμούσε να μη διαδεχθεί, όταν ενηλικιωνόταν, τον πατέρα του στην οικογενειακή επιχείρηση παραγωγής και εμπορίας ξυλείας, αλλά να ακολουθήσει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία.

Ο κορυφαίος ιστορικός των ιδεών του 20ού αιώνα ήταν ένα χαρισματικό παιδί που από πολύ νωρίς είχε δείξει ότι για άλλα τον προόριζε η μοίρα. Ηδη στα έντεκα χρόνια του είχε διαβάσει το Πόλεμος και ειρήνη του Τολστόι. Θα σπούδαζε και στη συνέχεια θα δίδασκε στην Οξφόρδη, την alma matter του, θα άφηνε εκτεταμένο έργο και η παρουσία του θα σφράγιζε όχι μόνο τη βρετανική ακαδημαϊκή έρευνα και ζωή αλλά και την παγκόσμια σκέψη.
Το 1920 η οικογένεια Μπερλίν βρισκόταν στην Πετρούπολη. Την επόμενη χρονιά αναχώρησε για τη Ρίγα, όπου έπειτα από μερικούς μήνες, μη αντέχοντας τον σκληρό αντισημιτισμό των Λετονών, μετανάστευσε στη Μεγάλη Βρετανία. Ο μικρός Αϊζάια έζησε την Οκτωβριανή Επανάσταση και μάλιστα στην Πετρούπολη, που ήταν το κέντρο της. Οι αναμνήσεις του από εκείνη την εποχή τον ακολουθούσαν σε όλη του τη ζωή. Το πώς αντιμετώπισε αργότερα το σοβιετικό πείραμα αυτός ο φιλελεύθερος διανοούμενος έχει, αν όχι πρωταρχική, οπωσδήποτε μεγάλη σημασία για όποιον θέλει να κατανοήσει το έργο και τις περιπέτειες της ζωής του.
Η συνάντηση με την Αχμάτοβα


Στη Ρωσία ο Μπερλίν επέστρεψε 25 χρόνια αργότερα για μερικούς μήνες, όταν δέχθηκε τη θέση του Πρώτου Γραμματέα στη βρετανική πρεσβεία. Ηθελε να έρθει σε επαφή με τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες της σοβιετικής πρωτοπορίας, που είχε εντυπωσιάσει τους Δυτικούς στη δεκαετία του 1920. Το καλοκαίρι του 1945 συνάντησε τον Σεργκέι Αϊζενστάιν ο οποίος του εξομολογήθηκε πως η δεκαετία του 1920 ήταν τα καλύτερα χρόνια της ζωής του. Συνάντησε ακόμη τον Μπορίς Παστερνάκ. Και μια μέρα, σε ένα βιβλιοπωλείο, βρέθηκε με τον φιλόλογο Β. Ν. Ορλόφ ο οποίος κανόνισε να επισκεφθούν από κοινού την Αννα Αχμάτοβα. Ο Μπερλίν ήταν ο πρώτος Δυτικός που επισκεπτόταν τη μεγάλη κυρία της ρωσικής ποίησης.
Η επίσκεψη εκείνη δεν κράτησε πολύ, γιατί ο γιος του Τσόρτσιλ, που βρισκόταν ως δημοσιογράφος στη Ρωσία, έμαθε για τη συνάντηση από τον βιβλιοπώλη, έφθασε έξω από το κτίριο όπου βρισκόταν το διαμέρισμα της Αχμάτοβα και άρχισε να φωνάζει το όνομα του Μπερλίν, κατά τη συνήθεια που ήταν της μόδας εκείνα τα χρόνια στην Οξφόρδη.
Η επίσκεψη λοιπόν έληξε άδοξα, αλλά αργότερα ο Μπερλίν επισκέφθηκε την ποιήτρια μόνος του ένα βράδυ και όλη τη νύχτα συζητούσαν οι δυο τους. Από αυτή τη συνάντηση εκείνη εμπνεύσθηκε ένα από τα διασημότερα ποιήματά της, το «Ποίημα δίχως ήρωα». Οπως μαρτυρεί ο ούγγρος συγγραφέας Γκιόργκι Ντάλος στο βιβλίο του Ενας επισκέπτης από το μέλλον, όταν ο Στάλιν έμαθε για τη συνάντηση Μπερλίν – Αχμάτοβα είπε: «Ωστε η καλόγριά μας δέχεται τώρα επισκέψεις από βρετανούς κατασκόπους;». («Μισή καλόγρια και μισή πόρνη» αποκάλεσε την ποιήτρια έναν χρόνο αργότερα ο Αντρέι Ζντάνοφ.)
Η Αχμάτοβα θα γινόταν αργότερα επίτιμος διδάκτορας της Οξφόρδης και το 1988, 22 χρόνια μετά τον θάνατό της, ρώσοι αστρονόμοι θα έδιναν το όνομά της σε ένα άστρο που είχαν ανακαλύψει.
Κεντροαριστερός και φιλελεύθερος
Οσοι είχαν την τύχη να γνωρίσουν και να συναναστραφούν τον Αϊζάια Μπερλίν δυσκολεύονταν να πουν τι ήταν πιο εντυπωσιακό: ο προφορικός του λόγος ή τα βιβλία του. Ηταν βεβαίως και τα δύο και αν αυτό που καταξιώνει έναν συγγραφέα είναι το έργο του, για έναν διανοούμενο πρώτης γραμμής, τον κορυφαίο ιστορικό των ιδεών στον αιώνα που μας πέρασε, η στάση, η ζωή και οι όποιες παρεμβάσεις του προσδιορίζουν και περιοχές που εκτείνονται πέραν του επιστημονικού και συγγραφικού του έργου.
Η αξία του παραδείγματος επί του προκειμένου είναι διπλή. Ο Μπερλίν ήταν φιλελεύθερος, αλλά απορρίπτοντας τα δύο άκρα τοποθετούσε πολιτικά τον εαυτό του στην Κεντροαριστερά.
Αυτός ο Ρωσοεβραίος, που γνώριζε πέντε ζωντανές και δύο νεκρές γλώσσες (αρχαία ελληνικά και λατινικά), κατάφερε να σταδιοδρομήσει στη Μεγάλη Βρετανία και μάλιστα να τιμηθεί με τον τίτλο του σερ σε μια κοινωνία που ήταν σχεδόν αδύνατον να δεχθεί έναν πολύγλωσσο διανοούμενο της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Παρά το ευρωπαϊκό πολιτιστικό του υπόβαθρο και τα βιώματα της παιδικής του ηλικίας στη Λετονία και στη Ρωσία, υποστήριζε τη στενή συνεργασία και την άτυπη πολιτική ενότητα Μεγάλης Βρετανίας και ΗΠΑ.
Είχε συνείδηση της εβραϊκής του ταυτότητας και στενούς δεσμούς με το κράτος του Ισραήλ αλλά απεχθανόταν τους ζηλωτές, όπως και τους φανατικούς χασιδικούς εβραίους στους οποίους ανήκαν και πολλοί, μακρινοί ή κοντινοί, συγγενείς του.
Ο Μπερλίν είχε εξαιρετικές διπλωματικές αρετές, όμως δεν δίσταζε να πει ευθέως τις αρνητικές απόψεις του ακόμη και για επιφανείς διανοουμένους, έστω και αν είχαν ευρωπαϊκό υπόβαθρο ή ήταν και εκείνοι εβραϊκής καταγωγής. Για παράδειγμα, αντιπαθούσε τον Τζορτζ Στάινερ για τον οποίο μάλιστα δεν δίστασε να πει: «Δεν υπάρχει μεγαλύτερος τσαρλατάνος στον κόσμο από αυτόν που το όνομά του ομοιοκαταληκτεί με το όνομα του Χάινε» (Heine – Steiner).
Με υπερβολική σεμνότητα έλεγε ότι ήταν υπερτιμημένος, και ας ήξερε πως ήταν σχεδόν αδύνατον να του αντιπαρατεθεί κάποιος στο πεδίο της συζήτησης είτε στην ιδιωτική είτε στη δημόσια σφαίρα. Είχε ταυτοχρόνως το χάρισμα της ειρωνείας και της αυτοειρωνείας. Κάποτε δεν δίστασε να χαρακτηρίσει τον εαυτό του «γέρικο μαστόδοντο του φιλελευθερισμού» που αντιπαθούσε τα άκρα.
Οταν ο Μπερλίν έφθασε στην Αγγλία δεν γνώριζε καθόλου αγγλικά. Μέσα σε έναν χρόνο τα μιλούσε άψογα. Ο Γιόζεφ Μπρόντσκι, που τον είχε γνωρίσει, έλεγε ότι τα αγγλικά του ήταν σαν τα ρωσικά του, με τη διαφορά ότι τα μιλούσε «με την ταχύτητα του φωτός».
Μετρ του δοκιμίου


Μολονότι ο Μπερλίν έκανε λαμπρές σπουδές στη Φιλοσοφία, είπε ότι κάποια στιγμή αποφάσισε ότι για τον ίδιον η φιλοσοφία δεν παρουσίαζε κανένα ενδιαφέρον, αφού θα έπρεπε, αν ήταν συνεπής με τον εαυτό του, να δίνει απαντήσεις επαναλαμβάνοντας συνεχώς τα ίδια και τα ίδια ερωτήματα. Υποθέτει κανείς ότι έτσι αντιδρούσε στην άποψη που επικρατούσε ως τα τέλη σχεδόν της δεκαετίας του 1950 τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Μεγάλη Βρετανία ότι η πολιτική δεν είχε θέση στη φιλοσοφία. Αλλά για τον ίδιο, χωρίς διαχείριση των ιδεών η διαχείριση των δημόσιων πραγμάτων δεν μπορούσε να γίνει κατά τον προσφορότερο τρόπο.
Ηθελε να τον αποκαλούν «ιστορικό των ιδεών» και το επέβαλε –γιατί αυτό ήταν στην πραγματικότητα. Κατά μια άλλη έννοια, βεβαίως, ο Μπερλίν υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους δοκιμιογράφους των νεότερων χρόνων και ένας απαράμιλλος μετρ της σύνθεσης που, όντας μαρξιστής στα νιάτα του –και παρά τον κατοπινό αντισοβιετισμό του -, επεξέτεινε την εφαρμογή του διαλεκτικού σχήματος σε πεδία τα οποία οι λεγόμενοι «μετωπικοί» διανοούμενοι δεν είχαν καν αγγίξει.
Αυτό, για έναν στοχαστή που ήταν καχύποπτος έναντι των μεγάλων πολιτικών πειραμάτων και μισούσε τη βία, θα το θεωρούσε κανείς πρωτοφανές, σε συσχετισμό μάλιστα με τα πολιτιστικά ήθη του Ψυχρού Πολέμου. Στην πραγματικότητα, έχοντας ζήσει δύο πολέμους και μια μεγάλη επανάσταση (την Οκτωβριανή), ο Μπερλίν είχε συλλάβει ότι η επόμενη φάση στην παγκόσμια Ιστορία θα σηματοδοτούσε το τέλος των ιδεολογιών εξαιτίας του οποίου προέκυπτε το μείζον θέμα της ελευθερίας στις σύγχρονες κοινωνίες: το πώς τη συλλαμβάνουμε, πώς την αξιοποιούμε, πόσα είναι τα είδη της και σε ποιες μορφές εμφανίζονται.
Γι’ αυτό και διόλου τυχαίο δεν είναι ότι το διασημότερο δοκίμιό του (ένα από τα Τέσσερα δοκίμια περί ελευθερίας) έχει τίτλο «Δύο όψεις της ελευθερίας». Γραμμένο πριν από περίπου έξι δεκαετίες, εξακολουθεί να κατέχει κεντρική θέση στο σύνολο του έργου του. Μπορεί –και πρέπει –να διαβάζεται συγκριτικά με άλλα παρεμφερή κείμενά του για τον ρομαντισμό και κατ’ εξοχήν με το δοκίμιό του Η αλεπού και ο σκαντζόχοιρος, που παραπέμπει στον Αρχίλοχο.
Δύο είδη ελευθερίας
Ο Μπερλίν διακρίνει δύο είδη ελευθερίας: την αρνητική, δηλαδή το να εκφράζεται κανείς χωρίς λογοκρισία και να συμπεριφέρεται ανάλογα, και τη θετική, τουτέστιν να εκχωρεί ένα μέρος της ατομικής του ελευθερίας όταν αυτό το επιβάλλουν τα δημόσια πράγματα. Η απόλυτα αρνητική ελευθερία εν τούτοις μπορεί να αποβεί εις βάρος της κοινωνίας, ενώ η απόλυτα θετική αντίστοιχη να διαστρεβλωθεί από τα ολοκληρωτικά συστήματα και να μετατραπεί εν ονόματι της κοινωνίας, του μέλλοντος ή των όποιων «μεγάλων», σε τυραννία.
Η ελευθερία της βούλησης, επομένως, είναι το μείζον, υπό την προϋπόθεση ότι οι κοινωνίες των ελεύθερων πολιτών δεν θα απεμπολήσουν τον ιστορικό τους ρόλο. Δεν υπάρχει δηλαδή μόνο θετική ή μόνο αρνητική ελευθερία. Οσο μεγαλύτερο ποσοστό αρνητικής ελευθερίας περιέχει η πρώτη τόσο καλύτερη είναι –και αντιστρόφως. Αν μόνο με θετική ελευθερία και χωρίς ελευθερία της βούλησης οδηγούμαστε στον απόλυτο ντετερμινισμό και στην τυραννία, η άνευ όρων αρνητική ελευθερία μπορεί να μας οδηγήσει –στο οικονομικό, αλλά και στο πολιτικό και ηθικό πεδίο –στην ανισότητα και στον κοινωνικό δαρβινισμό. Τα όσα συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια επιβεβαιώνουν, δυστυχώς, τη δεύτερη περίπτωση.
Οι περισσότεροι σήμερα υποστηρίζουν ότι ο Μπερλίν υπήρξε αλεπού –και ίσως είναι σωστό, αν και ο ίδιος πουθενά δεν λέει καθαρά αν είναι υπέρ της αρνητικής ή της θετικής ελευθερίας. Είναι ίσως πολύ πιο ενδιαφέρουσα η άποψη του Κρίστοφερ Χίτσενς ο οποίος, σχολιάζοντας σε ένα από τα καλύτερα κείμενά του τη βιογραφία του Μπερλίν από τον Ιγκνιάτεφ, λέει πως ο Μπερλίν ήταν ένα είδος Ελληνα σε ρωμαϊκή αυλή. Επομένως ο Ευρωπαίος (Ελληνας) Μπερλίν ήταν προορισμένος να παίξει τον ρόλο του δασκάλου για τους Βρετανούς (Ρωμαίους) της εποχής του. Και με την έννοια αυτή, να στήσει με το έργο του τη γέφυρα ανάμεσα στα βρετανικά νησιά και την ηπειρωτική Ευρώπη, έστω κι αν πρόθεσή του ήταν να τη στήσει από την άλλη πλευρά, ενώνοντας τις δυο πλευρές του Ατλαντικού.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ