Μάρκος Μέσκος
Πεζογραφήματα
Εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2013,
σελ. 349, τιμή 21,30 ευρώ

Τα πολιτικά παθήματα της Ιστορίας, σε αντίκρουση με τον αέρα της ελευθερίας που αποπνέουν οι εικόνες του φυσικού τοπίου μέσα στην αντάρα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου, έχουν βάλει τη σφραγίδα τους στο ποιητικό έργο του Μάρκου Μέσκου, ο οποίος εκπροσωπεί μια από τις πιο ξεχωριστές φωνές της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. Ο Μέσκος όμως είναι και σημαντικός πεζογράφος: όχι ένας ποιητής που δοκιμάζει κατά καιρούς τις δυνάμεις του και στην πρόζα, αλλά ένας δεξιοτέχνης διηγηματογράφος, ο οποίος θα αποδιώξει σταδιακά από τη γραφή του τη βαριά σκιά της Ιστορίας για να επικεντρωθεί στις μνήμες της παιδικής ηλικίας και στο άγχος της καθημερινής ύπαρξης.

Η συγκεντρωτική έκδοση των διηγημάτων του Μέσκου μάς δίνει την ευκαιρία για μια σφαιρική περιήγηση στη θεματογραφία και την τεχνική του. Με έναν μόνο χρόνο να τα χωρίζει μεταξύ τους, τα δύο πρώτα βιβλία του Μέσκου κινούνται στον ίδιο ιστορικό και γεωγραφικό χώρο (το μόνιμο σκηνικό στις σελίδες τους είναι η Εδεσσα της Κατοχής και της εμφύλιας σύρραξης), αλλά αν τα κοιτάξουμε κάπως καλύτερα θα διαπιστώσουμε ότι μοιάζουν με αντικριστούς καθρέφτες.
Mε το βλέμμα του παιδιού


Στα «Παιχνίδια στον Παράδεισο» (1978) κατισχύει το βλέμμα του παιδιού. Ο συγγραφέας περιγράφει με ανεξάντλητες λεπτομέρειες τα παιχνίδια που παίζουν οι πιτσιρικάδες (ανάμεσά τους και ο ίδιος) στις αυλές και στους δρόμους της πόλης ενόσω τριγύρω τους μαίνεται ασταμάτητα ο πόλεμος και καταστρέφονται με ταχύτητα τα πάντα: ψυχές, περιουσίες και συνειδήσεις.
Στην «Κομμένη γλώσσα» (1979), μολονότι ο αφηγητής είναι και πάλι κατά κανόνα παιδί, κυριαρχεί το σύμπαν των ενηλίκων. Με ποιον τρόπο, όμως, θα δώσουν το παρών οι ενήλικες; Μα, με τον πιο οδυνηρό: άλλοτε θα αγωνιστούν να επιβιώσουν κάτω από τον ναζιστικό ζυγό, άλλοτε θα οργανώσουν την αντίστασή τους απέναντι στον κατακτητή και άλλοτε θα εμπλακούν στις εξοντωτικές διαμάχες του Εμφυλίου.
Με χαμηλόφωνη, εντελώς αφτιασίδωτη γλώσσα (σύντομες φράσεις και συστηματική απουσία επιθετικών προσδιορισμών) ο Μέσκος δεν φτιάχνει πρόσωπα ή χαρακτήρες –του φτάνει να υποδείξει καταστάσεις και συνθήκες. Καταστάσεις και συνθήκες με κοινό γνώρισμα την ισχυρή πίεση που δέχονται οι πρωταγωνιστές τους, παλεύοντας υπό ιδιαίτερα σκληρούς και βίαιους όρους. Και να, αυτομάτως, οι αντικριστοί καθρέφτες για τους οποίους μιλούσα πρωτύτερα. Αν στην «Κομμένη γλώσσα» η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος μπαίνουν στην πρώτη γραμμή της αφήγησης και σκιαγραφούν σε αναπεπταμένο πεδίο τον ζόφο της Ιστορίας, στα «Παιχνίδια στον Παράδεισο» η Ιστορία δεν έχει πάψει να ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια μας. Με τη διαφορά ότι αυτό που βλέπουμε τώρα είναι μόνο η φόδρα της –ό,τι φτάνει από το βουητό της στα αφτιά ενός παιδιού: τα κομμάτια, με άλλα λόγια, και τα θρύψαλα ενός ασχημάτιστου ή μάλλον ρευστού συνόλου, το οποίο θα υποχωρήσει κατά κράτος μόλις προκύψει το μέγα αντικείμενο του πόθου: το παιχνίδι με τις παραδεισένιες (μολονότι τόσο επίγειες και προσιτές) χάρες και χαρές του.
Ο παραλογισμός της καθημερινότητας
Με ένα γενναίο άλμα στον χρόνο ο Μέσκος θα απομακρυνθεί με τα διηγήματα του «Μουχαρέμ» (1999) έτι περαιτέρω από την Ιστορία: εκείνα που θα αναλάβουν πλέον δράση είναι η οδύνη, ο παραλογισμός και η φθορά της καθημερινότητας ενόσω οι άνθρωποι μάχονται, αποσπασμένοι απ’ όλα τα συλλογικά μεγέθη, με την αγάπη και τον έρωτα ή με την αρρώστια και τον θάνατο. Αν, ωστόσο, το ιστορικό στοιχείο απουσιάζει πανηγυρικά από τα επτά πρώτα κομμάτια του βιβλίου, δεν συμβαίνει το ίδιο και με εκείνο το οποίο του δίνει τον τίτλο του.
Πρωταγωνιστικό ρόλο εδώ κρατάει ένα πρόσωπο παρμένο απευθείας από το οικογενειακό δέντρο του συγγραφέα, το οποίο διηγείται με τα περίεργα, μπολιασμένα με σλαβικές και τουρκικές ντοπιολαλιές ελληνικά του την προσπάθειά του να επιβιώσει στην Ελλάδα και την Αμερική πριν αλλά και μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Η Ιστορία, λοιπόν, ως άμεση, ζωτική εμπειρία επανακάμπτει, αλλά με μια εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση: ότι δεν μπορεί να κρατήσει ούτε στιγμή εκτός σκηνής την ατομική περιπέτεια.
Αν, όμως, ο Μέσκος θα φωτίσει τα όσα θα ζήσει ο ήρωάς του στο ατομικό τους βάθος, θα φροντίσει από την άλλη μεριά να δείξει με ποιον τρόπο θα επηρεάσει το συλλογικό τις κρισιμότερες ώρες του βίου του: οι δυσκολίες του Μακεδονικού Αγώνα θα αναγκάσουν τα αδέλφια του να αναζητήσουν την τύχη τους στην Αμερική, όπου λίγο αργότερα θα καταλήξει και ο ίδιος, για να έρθει αντιμέτωπος, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, με τις αξεπέραστες αντιθέσεις και αντιφάσεις μιας κοινότητας (της σλαβομακεδονικής), που δεν ξέρει τι ακριβώς πρέπει να κάνει με την εθνoφυλετική της συνείδηση.
Η προσωπική συντριβή
Οι Σλαβομακεδόνες και οι εθνοτικές και πολιτικές τους περιπέτειες επανέρχονται στη συναγωγή κειμένων του Μάρκου Μέσκου Νερό Καρκάγια (2005). Και σε αυτό το βιβλίο, εν τούτοις, ακόμη και όταν ο αφηγητής φθάνει στη ρίζα του κακού, που δεν είναι άλλη από την εμφύλια σύγκρουση, η Ιστορία θα σταθεί μακριά από τα δεινά της μυθοπλαστικής εξιστόρησης.
Αντί για τα γεγονότα της δημόσιας σκηνής θα επικρατήσει, για άλλη μία φορά, η προσωπική συντριβή, με την οπτική του συγγραφέα να επανακάμπτει στην οπτική του παιδιού –του παιδιού που υπήρξε ο ίδιος, όταν θεωρούσε, όπως όλα τα παιδιά, ότι όσα γνώριζε και όσα τον προκαλούσαν ή τον ενθουσίαζαν ήταν μοναδικά και ανεπανάληπτα: εμπειρίες πρωτοφανείς και αναντικατάστατες, αταύτιστες με οτιδήποτε άλλο στον κόσμο, που θα μείνουν για πάντα χαραγμένες στον νου και στην καρδιά.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ