Jean Andreau – Raymond Descat
Δούλος στην Ελλάδα και τη Ρώμη
Μετάφραση Διονύσης Παπαδουκάκης.
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,
σελ. 328, τιμή 19,17 ευρώ

Στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα, σύμφωνα με την απογραφή του Δημητρίου του Φαληρέως, ζούσαν 21.000 Αθηναίοι, 10.000 μέτοικοι και 400.000 οικέται. Ως οικέται ορίζονταν όσοι ζούσαν εντός των οίκων. Αλλά έπειτα από μερικούς αιώνες η λέξη οικέτης θεωρήθηκε συνώνυμη της λέξης δούλος, με αποτέλεσμα πολλοί να πιστεύουν και σήμερα ότι στην Αθήνα τότε ζούσαν 400.000 δούλοι.

Στην πραγματικότητα, όλοι οι οικέται δεν ήταν δούλοι. Οπως τονίζουν οι ιστορικοί Ζαν Αντρό και Ρεϊμόν Ντεσκά στην εξαίρετη μελέτη τους Δούλος στην Ελλάδα και τη Ρώμη, «με βάση τους συνήθεις υπολογισμούς σχετικά με τον αριθμό παιδιών ανά οικογένεια, υπήρχαν περίπου 200.000 ή 250.000 δούλοι» δηλαδή περίπου το μισό του συνολικού πληθυσμού. (Ο Αντρό είναι καθηγητής στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι και ο Ντεσκά είναι καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Michel de Montaigne –Bordeaux 3.)
Η μελέτη τους, βασισμένη στα αρχαία κείμενα, στις σωζόμενες επιγραφές και σε άλλα αρχαιολογικά ευρήματα, μας δίνει μια εμπεριστατωμένη εικόνα για τη φύση και τις μορφές της δουλείας και τον ρόλο που έπαιξαν οι δούλοι κατά την αρχαιότητα, ανατρέποντας στερεότυπα και διαλύοντας μύθους. Λ.χ. όλοι οι δούλοι δεν ήταν ίδιοι και η θέση τους εξαρτιόταν από τη φύση της εργασίας του καθενός και την οικονομική κατάσταση του κυρίου τους. Μολονότι η ζωή τους ήταν πολύ σκληρή, δεν ήταν το ίδιο σκληρή για όλους. Στις ελληνικές πόλεις δεν υπήρχαν πρώην πολίτες που είχαν εκπέσει στην κατάσταση του δούλου (εξαιτίας χρεών). Η δουλεία για χρέη είχε καταργηθεί στη μεν Ελλάδα στα τέλη της αρχαϊκής περιόδου, στη δε Ρώμη στα τέλη του 4ου αιώνα.
Αμόρφωτοι και μορφωμένοι


Ο δούλος αποτελούσε ιδιοκτησία του κυρίου του και αντικείμενο κυριαρχίας αλλά διέφερε από τον δουλοπάροικο, ο οποίος δεν αποτελούσε εξ ολοκλήρου ιδιοκτησία του κυρίου του. Αφού στο σύνολο του ρωμαϊκού κόσμου οι δούλοι αποτελούσαν το 15% ή 20% του πληθυσμού, δεν μπορεί αυτοί να επιτελούσαν περισσότερο «από το ήμισυ της απαραίτητης εργασίας». Υπήρχαν επίσης αμόρφωτοι και μορφωμένοι δούλοι, αν και η μόρφωση των τελευταίων δεν συγκρινόταν με την αντίστοιχη των ελεύθερων πολιτών.
Υπήρχαν δούλοι που ήταν γόνοι οικόσιτων δούλων. Αλλοι που εκτελούσαν εξειδικευμένες εργασίες, κάποιοι που ασχολούνταν με το εμπόριο ή τις τραπεζικές εργασίες αποδίδοντας τα κέρδη στον κύριό τους και άλλοι που κάποτε ο κύριός τους τους απελευθέρωνε.
Η δουλεία στην αρχαιότητα έλαβε, εξελικτικά, διάφορες μορφές. Στην εποχή του Ομήρου και του Ησιόδου ο δούλος είχε ακόμη κάποια θέση στην κοινότητα, αργότερα όμως αυτό έπαψε να ισχύει. Ηταν προσβολή να μεταχειρίζεται κάποιος έναν δούλο ως ελεύθερο άνθρωπο. Ο δούλος εθεωρείτο το κακό τμήμα της κοινωνίας. Ο δυϊσμός αυτός στοίχειωσε πλήθος αφηγήσεων στις εποχές που ακολούθησαν και διαστρέβλωσε την πραγματικότητα.
Χριστιανισμός και δουλεία


Οι συγγραφείς καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι, παρά τις διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδα και στη Ρώμη, η ελληνορωμαϊκή παράδοση όσον αφορά τη δουλεία συνθέτει ένα σύνολο, όπως συμβαίνει και σε άλλους τομείς.
Είναι η συνέχεια και η επανάληψη των ελληνικών ιδεών σε όσους αιώνες διήρκεσε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Θίγουν επίσης ένα άλλο ζήτημα που έχει προκαλέσει πολλές διχογνωμίες: ποια ήταν η θέση της χριστιανικής Εκκλησίας έναντι της δουλείας; Κάποτε οι ιστορικοί εγκωμίαζαν την πολιτική της Εκκλησίας επ’ αυτού, αλλά σήμερα συμβαίνει το αντίθετο: ούτε η Εκκλησία, λένε, ούτε οι χριστιανοί αγωνίστηκαν κατά της δουλείας.
Οι συγγραφείς έχουν μια άποψη που βρίσκεται στο ενδιάμεσο: Η δράση της Εκκλησίας και των χριστιανών έναντι της δουλείας δεν ήταν ενιαία ούτε και ριζοσπαστική. Αμβλυνε όμως ορισμένες από τις αρνητικές όψεις της δουλείας. Και όπως τονίζουν, «όσο αυξανόταν το κύρος της Εκκλησίας τόσο πιο αισθητή γινόταν η επίδραση των κοινωνικών προκαταλήψεων στους κόλπους της». Αυτό το τελευταίο φυσικά εκτείνεται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής συμπεριφοράς και της κοινωνίας.
Πόσο μικρή, λοιπόν, είναι η «μικρή» ιστορία της δουλείας; Οσο επιτρέπουν, δυστυχώς, οι διαθέσιμες πηγές και τα στοιχεία. Ο κοινωνικά «αόρατος» άνθρωπος, ωστόσο, ο δούλος, είναι μια κοινωνική πραγματικότητα πολύ πιο σημαντική από όσο πιστεύουμε, αν μάλιστα σκεφτεί κανείς πως στις ΗΠΑ και στη Ρωσία η δουλεία καταργήθηκε τον 19ο αιώνα και πως στη Νοτιανατολική Ασία ακόμη και σήμερα εκατομμύρια άνθρωποι ζουν υπό καθεστώς δουλείας για χρέη δικά τους ή της οικογένειάς τους.
Ισως, για να καταλάβει κανείς τι σημαίνει ελεύθερος άνθρωπος, χρειάζεται να γνωρίζει τι θα πει να είσαι δούλος. Και τούτη η εξαίρετη μελέτη συμβάλλει σημαντικά στην εμπέδωση αυτής της γνώσης.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ