Ε. Μ. Φόρστερ, Κ. Π. ΚαβάφηςΦίλοι σε ελαφρήν απόκλιση
Επιμέλεια Peter Jeffreys,
μετάφραση Κατερίνα Γκίκα
Εκδόσεις Ικαρος, 2013,
σελ. 180, τιμή 16 ευρώ
To 1915, ενώ οι εχθροπραξίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σείουν την Ευρώπη, φθάνει στην Αλεξάνδρεια ο 36χρονος βρετανός μυθιστοριογράφος Ε. Μ. Φόρστερ ως εθελοντής ερευνητής του Ερυθρού Σταυρού. Ο ποιητής Κωνσταντίνος Πέτρου Καβάφης, 52 ετών, μέλος της ανώτερης τάξης των Αιγυπτιωτών της Αλεξάνδρειας, αγγλομαθής και αγγλοθρεμμένος, ήταν γνωστός λόγιος. Η γνωριμία τους ήταν ζήτημα χρόνου και πραγματοποιήθηκε περί τον Μάρτιο του 1916, με τη μεσολάβηση του Ρ. Α. Φέρνες, διευθυντή της Υπηρεσίας Λογοκρισίας Τύπου στην πόλη.
Ηταν μια γνωριμία για την οποία ο ήδη επιτυχημένος συγγραφέας των μυθιστορημάτων Ενα δωμάτιο με θέα (1908) και Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ (1910) θα έγραφε το 1958, σε επιστολή του στον νεαρό καβαφιστή Γιώργο Π. Σαββίδη: «Πόσο υπερήφανος είμαι πραγματικά, Γιώργο, που τον γνώρισα κάποτε∙ είναι με βεβαιότητα ένας από τους «θριάμβους» μου». Ο «θρίαμβος» ήταν τρόπον τινά αμοιβαίος, μια και στο πρόσωπο του βρετανού ομολόγου του ο έλληνας συγγραφέας βρήκε έναν μεγάλο θαυμαστή που εργάστηκε με ενθουσιασμό για την παρουσίαση του έργου του στην αγγλική γλώσσα.
Την ιστορία της σχέσης τους, που είναι και η ιστορία της γνωριμίας του αγγλόφωνου κοινού με την ποίηση του Καβάφη, αφηγείται ο τόμος Ε. Μ. Φόρστερ, Κ. Π. Καβάφης: Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση (εκδ. Ικαρος), που περιλαμβάνει την αλληλογραφία των δύο συγγραφέων για το διάστημα 1917-1932, με την επιμέλεια του ελληνικής καταγωγής καθηγητή του Πανεπιστημίου Suffolk της Βοστώνης Πίτερ Τζέφρις, ο οποίος μετέφρασε και εξέδωσε στα αγγλικά και τα πεζά του Καβάφη.
Ο τόμος περιλαμβάνει 23 επιστολές του Καβάφη και 29 επιστολές του Φόρστερ, στις οποίες παρεμβάλλονται και επιστολές προς μεταφραστές, λογίους και εκδότες που εμπλέκονται στην υπόθεση της δημοσίευσης ποιημάτων του Αλεξανδρινού στα αγγλικά: προς τον πρώτο του μεταφραστή, τον αιγυπτιώτη δικηγόρο Γιώργο Βαλασόπουλο, προς τον Τ. Σ. Ελιοτ που ενδιαφέρθηκε να δημοσιεύσει ποιήματα στο λογοτεχνικό περιοδικό του «Criterion», προς τον Λέοναρντ Γουλφ (σύζυγο της Βιρτζίνια Γουλφ) που ενδιαφερόταν για την έκδοση σε τόμο ποιημάτων του Καβάφη, προς τον κληρονόμο του Καβάφη Αλέκο Σεγκόπουλο.
Η ιστορία που αφηγείται ο τόμος αλλά και η ιστορία της έκδοσής του είναι χαρακτηριστικά καβαφικές. Το 1964 ο Γ. Π. Σαββίδης, έχοντας στα χέρια του το Αρχείο Καβάφη, και με την ιδέα μιας έκδοσης της αλληλογραφίας του με τον Φόρστερ, στέλνει στον βρετανό συγγραφέα αντίγραφα των σωζόμενων επιστολών του καθώς και των σχεδίων των επιστολών του Καβάφη καμωμένα από τον ίδιο. Οι επιστολές καθαυτές φαίνεται πως είχαν καταστραφεί στη διάρκεια κάποιας μετακόμισης του Φόρστερ. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισός αιώνας και να γίνουν αρκετές απόπειρες μέχρις ότου εκδοθεί τελικά η αλληλογραφία αυτή το 2009, στα αγγλικά, βασισμένη κυρίως σε τεκμήρια από το Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα και από το Αρχείο Φόρστερ στο King’s College στο Κέιμπριτζ.
Την έκδοση μετέφερε στα ελληνικά η Κατερίνα Γκίκα, η οποία εργάστηκε επί δεκαετία στο Αρχείο Καβάφη, αποδίδοντας εύστοχα τις επιστολές του Καβάφη σε ένα αναγνωρίσιμο καβαφικό ιδίωμα και τις επιστολές των υπολοίπων σε μια γλώσσα που παραπέμπει στο ύφος της ελληνικής λογοτεχνικής επιστολογραφίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
Ο εγκάρδιος και ο αβρός
Ενθουσιώδης θαυμαστής του Καβάφη, δραστήριος και αισιόδοξος για την έκβαση των σχεδίων του για τη δεξίωση της καβαφικής ποίησης στην Αγγλία, ο Φόρστερ τού στέλνει εγκάρδιες, διαχυτικές επιστολές, αρκετές μάλιστα εκτεταμένες, εκφράζοντάς του τα θερμά του αισθήματα, τον θαυμασμό του για την ποίησή του και ζητώντας του επιμόνως να τον εφοδιάσει με μεταφράσεις προς δημοσίευση σε αγγλικές λογοτεχνικές επιθεωρήσεις. Ο Καβάφης απαντά κάποιες φορές με καθυστέρηση που κάνει τον Βρετανό να ανυπομονεί, και του στέλνει επιστολές γραμμένες με πολλή ευγένεια αλλά τυπικές και κάπως απόμακρες, «ένα μείγμα επιφυλακτικότητας και αβρότητας μάλλον», όπως σχολίαζε ο Φόρστερ στον Σαββίδη.
Το 1923 ο Φόρστερ εκδίδει το βιβλίο Pharos and Pharillon για την Αλεξάνδρεια, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται ένα δοκίμιό του για τον Καβάφη –πρωτοδημοσιευμένο στο «Atheneaum» το 1919 –και ποιήματα του Καβάφη. Στέλνει δύο αντίτυπα στον Αλεξανδρινό αλλά δεν λαμβάνει απάντηση και του παραπονείται με γλώσσα παιγνιώδη σε επιστολή του στις 5 Ιουλίου: «Αγαπητέ μου Καβάφη, Είστε κακός ποιητής. Σας έγραψα και σας έστειλα δυο αντίτυπα του βιβλίου (…) Ελαβα καμιάν απάντηση; Ούτε μία λέξη. (…) Θέλετε να δείτε μερικές από τις κριτικές; Αν είστε καλός ποιητής αντί για κακός, θα σας τις δώσω». Στις 10 Ιουλίου ο Καβάφης τού απαντά διπλωματικά, εκφράζοντας τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη του και επαινώντας στοιχεία του βιβλίου αποφεύγοντας να κάνει κριτική.
Είναι εμφανές ότι η φιλία που αισθάνεται ο Βρετανός είναι μονομερής και δεν βρίσκει θερμότερα αισθήματα στην ψυχή του Αλεξανδρινού από τη συμπάθεια, την εκτίμηση και την ευγνωμοσύνη. Ο Φόρστερ αισθάνεται προς τον Καβάφη μια εκλεκτική συγγένεια που ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι είχαν κοινό σημείο «την εκτίμηση των ωραίων ανδρών», όπως σημειώνει στην εισαγωγή του ο επιμελητής της αλληλογραφίας. Ο Φόρστερ φθάνει στην Αλεξάνδρεια με έναν καταπιεσμένο ερωτισμό. Ηταν κρυφά ομοφυλόφιλος, με επιθυμίες ακόμη ανικανοποίητες. Το μυθιστόρημά του Μορίς, το οποίο αφηγείται έναν ομοφυλοφιλικό έρωτα, γράφτηκε το 1914 αλλά ο Φόρστερ δεν επέτρεψε την έκδοσή του παρά μετά τον θάνατό του, το 1971. Στην Αλεξάνδρεια έχει την πρώτη σεξουαλική σχέση του και στο πρόσωπο του Καβάφη, που έχει ήδη βρει τον τρόπο να εκφράσει ποιητικά τον αποκλίνοντα ερωτισμό του, ο Φόρστερ αναζητεί ίσως έναν συμβουλάτορα: σε επιστολή του τον Ιούλιο του 1917 του γράφει για τη διαφθορά και αναρωτιέται αν θα μπορούσε να φανεί στοιχείο ιδιαίτερα χρήσιμο για τον καλλιτέχνη. Το ίδιο θέμα θίγει και σε επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1929, με τη σημείωση «Ιδιωτικώς». Ο Καβάφης όμως, μέσα στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια, ήταν ελεύθερος να εκδηλώσει την ιδιοσυγκρασία του στη ζωή και στην τέχνη του και δεν συμμεριζόταν τον δισταγμό και τις ανησυχίες του βρετανού συγγραφέα.
«Οι τυπογράφοι έχουν κάνει μια ολέθρια μετάθεση δύο στίχων –καταστρέφοντας εντελώς ένα ποίημα και αποδυναμώνοντας το άλλο» ομολογεί ο Φόρστερ σε επιστολή του για την πρώτη εμφάνιση ποιημάτων του Καβάφη στο «Athenaeum» το 1919. Το γεγονός θα πρέπει να είχε αναστατώσει τον Καβάφη. Μαθαίνοντας για την αναδημοσίευση εκείνου του άρθρου του Φόρστερ μαζί με τα ποιήματα σε βιβλίο, του γράφει: «Θα αναδημοσιευθεί με βελτίωσι σημαντική διότι η μετάθεσις των στίχων θα έχει αποκατασταθεί» και με την ευκαιρία τού επισημαίνει: «Οπου γράφετε για το ποίημα «Εν τω Μηνί Αθύρ» –η λέξις «sixteen» να αλλάξει με «twenty – seven»». Εκδοτικά λάθη ίσως συγχωρητέα για άλλους, αλλά όχι για τον Καβάφη.
Το εκδοτικό λάθος που αναστάτωσε τον Καβάφη
Στις διαφορές των «δύο φίλων σε ελαφρήν απόκλιση» αναζητεί ο επιμελητής της έκδοσης μια ερμηνεία για την επιφυλακτικότητα του Καβάφη, ο οποίος παρά την επιμονή του Φόρστερ δίνει την έγκρισή του για δημοσιεύσεις σε επιφανή λογοτεχνικά περιοδικά, στο «Nation» ή στο «Criterion», αλλά όχι για μια έκδοση των ποιημάτων του στα αγγλικά, για την οποία ενδιαφέρονταν τόσο ο οίκος Chatto & Windus όσο και ο Hogarth Press του Λέοναρντ Γουλφ από το 1923. Η πρώτη αυτοτελής αγγλική έκδοση θα γίνει τελικά το 1951 σε μετάφραση του ελληνιστή Τζον Μαυρογορδάτου.
Στις διαφορές των «δύο φίλων σε ελαφρήν απόκλιση» αναζητεί ο επιμελητής της έκδοσης μια ερμηνεία για την επιφυλακτικότητα του Καβάφη, ο οποίος παρά την επιμονή του Φόρστερ δίνει την έγκρισή του για δημοσιεύσεις σε επιφανή λογοτεχνικά περιοδικά, στο «Nation» ή στο «Criterion», αλλά όχι για μια έκδοση των ποιημάτων του στα αγγλικά, για την οποία ενδιαφέρονταν τόσο ο οίκος Chatto & Windus όσο και ο Hogarth Press του Λέοναρντ Γουλφ από το 1923. Η πρώτη αυτοτελής αγγλική έκδοση θα γίνει τελικά το 1951 σε μετάφραση του ελληνιστή Τζον Μαυρογορδάτου.
Ο επιμελητής υποστηρίζει ότι τελικά ήταν πιθανότατα οι διαφορετικές απόψεις τους για την αποικιοκρατική πολιτική της Βρετανίας, για την ελληνιστική Αίγυπτο και τον χριστιανικό κόσμο ή η συναναστροφή του Φόρστερ με τον ελληνιστή του King’s College του Λονδίνου Αρνολντ Τόινμπι –ο οποίος είχε επιδείξει σκανδαλώδη συμπάθεια υπέρ των Τούρκων γράφοντας για την κατάσταση στη Μικρά Ασία –που απέτρεπαν τον Καβάφη να εξουσιοδοτήσει τον Φόρστερ να αναλάβει την έκδοσή του στα αγγλικά. Ισως όμως η αιτία να βρίσκεται στις εκδοτικές πρακτικές του σχολαστικού Καβάφη. Ο ποιητής, που έγραφε ακόμη και τις ιδιωτικές επιστολές του βάσει προσχεδίων, όπως μαρτυρεί ο τόμος, αφενός ίσως δεν είχε εμπιστοσύνη σε μεταφραστή άλλον από τον Γιώργο Βαλασόπουλο, τον οποίο μπορούσε να εποπτεύει στην Αλεξάνδρεια, αφετέρου ενδεχομένως δεν είχε εμπιστοσύνη ότι ο Φόρστερ θα επεδείκνυε την απαιτούμενη εκδοτική μέριμνα.
«Οι τυπογράφοι έχουν κάνει μια ολέθρια μετάθεση δύο στίχων –καταστρέφοντας εντελώς ένα ποίημα και αποδυναμώνοντας το άλλο» ομολογεί ο Φόρστερ σε επιστολή του για την πρώτη εμφάνιση ποιημάτων του Καβάφη στο «Athenaeum» το 1919. Το γεγονός θα πρέπει να είχε αναστατώσει τον Καβάφη. Μαθαίνοντας για την αναδημοσίευση εκείνου του άρθρου του Φόρστερ μαζί με τα ποιήματα σε βιβλίο, του γράφει: «Θα αναδημοσιευθεί με βελτίωσι σημαντική διότι η μετάθεσις των στίχων θα έχει αποκατασταθεί» και με την ευκαιρία τού επισημαίνει: «Οπου γράφετε για το ποίημα «Εν τω Μηνί Αθύρ» –η λέξις «sixteen» να αλλάξει με «twenty – seven»». Εκδοτικά λάθη ίσως συγχωρητέα για άλλους, αλλά όχι για τον Καβάφη.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
