Τζέϊμς Τζόϋς
Η αγρύπνια των Φίννεγκαν
Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ελευθέριος Ανευλαβής
Εκδόσεις Κάκτος, 2013, σελ. 1.601 (τόμοι Α+Β),
συνολική τιμή 50 ευρώ

Σε έναν τόπο εξορίας, στο μεσοπολεμικό Παρίσι, σμιλευόταν επί δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, σε μια ονειρική διάσταση της εμπειρίας και της γραφής, το μοναδικό «μαύρο διαμάντι» της παγκόσμιας λογοτεχνίας, το ποικιλοτρόπως αμφίσημο Finnegans Wake (1939) του μεγαλοφυούς ιρλανδού μοντερνιστή Τζέιμς Τζόις. Παραμένει ένα γλωσσικό οχυρό απροσπέλαστο –κατ’ άλλους ακατάληπτο -, ακόμη και για τους φυσικούς ομιλητές της αγγλικής, στο οποίο συγχωνεύονται περισσότερες από 60 διαφορετικές γλώσσες.

Ο πλέον καινοτόμος συγγραφέας του περασμένου αιώνα, τον οποίο ο Καρλ Γιουνγκ θεωρούσε σχιζοφρενή, πάλευε με την ανέχεια και τις αρρώστιες καθώς το έγραφε –έπασχε από γλαύκωμα και είχε υποστεί αλλεπάλληλες εγχειρήσεις. Το ολοκλήρωσε σχεδόν τυφλός πλην όμως ακάματος, πάνω σε μεγάλες κόλλες χαρτί με τεράστια γράμματα. «Λένε ότι είναι σκοτεινό. Το συγκρίνουν φυσικά με τον «Οδυσσέα» αλλά εκεί η δράση ήταν το περισσότερο την ημέρα και η δράση στο καινούργιο μου έργο λαμβάνει χώρα κυρίως τη νύχτα. Είναι φυσικό τα πράγματα να μη φαίνονται τόσο καθαρά τη νύχτα. Ετσι δεν είναι;» διαβάζουμε στην αξεπέραστη βιογραφία (εκδόσεις Scripta, 2005) τουΡίτσαρντ Ελμαν για τον βάρδο με τη φωνή τενόρου.
Οπως προανήγγειλε «Το Βήμα» στην ηλεκτρονική του έκδοση ήδη από το 2012, ο γιατρός Ελευθέριος Ανευλαβής μετέφερε από «άμετρη φιλοδοξία και αποκοτιά, αλλόκοτη επιθυμία και αγάπη» αυτή την παιγνιώδη και παράφορη γλωσσική υπερπαραγωγή του Τζόις στην ελληνική γλώσσα. Η αγρύπνια των Φίννεγκαν, εμπνευσμένη από την ομώνυμη παραδοσιακή ιρλανδική μπαλάντα όπου ο χτίστης Τιμ Φίννεγκαν εγείρεται από μια αδέσποτη στάλα ουίσκι ενώ τον μοιρολογούν ξαγρυπνώντας στο νεκροκρέβατό του, τυπώθηκε τελικώς από τις εκδόσεις Κάκτος και περιμένει την ανταπόκριση του υπομονετικού και ανήσυχου αναγνώστη.
Επτά χρόνια, αμέτρητες ώρες
Η πρώτη επαφή του μεταφραστή με το κείμενο έγινε το 1975, όταν ακόμη βρισκόταν στις ΗΠΑ –τότε είχε ήδη διαβάσει τον Οδυσσέα και σήμερα ετοιμάζει μια νέα μετάφρασή του που φιλοδοξεί να ξεπεράσει εκείνη τουΣωκράτη Καψάσκη(εκδόσεις Κέδρος, 1990). Ο ίδιος χρειάστηκε επτά χρόνια, αμέτρητες ώρες τριβής και έρευνας προκειμένου να ολοκληρώσει την εργασία του.
Η πρώτη αντίδραση βεβαίως είναι ότι το βιβλίο αυτό «δεν μεταφράζεται». Αλίμονο, ο πρώτος που αναγνωρίζει το μέγεθος της δυσκολίας «εν γνώσει του τελικού αποτελέσματος της ήττας» είναι ο ίδιος ο μεταφραστής. Δηλώνει ερασιτέχνης ο Ελευθέριος Ανευλαβής, έρχεται όμως με θράσος να αναβαθμίσει τον όρο προλαμβάνοντας ενστάσεις και επεξηγώντας τις επιλογές του με έναν εξονυχιστικό καταιγισμό υποσημειώσεων αλλά και υπομνηματισμών από εξειδικευμένα διαβάσματα.

«Παράτολμο το εγχείρημα, αλλά το γράπωμα του μυστικού που έκρυβε και που έπρεπε όχι να αποκαλυφθεί αλλά να περιγραφεί, να διατυπωθεί, φαίνεται ότι αξίζει τον κόπο» τονίζει ο ίδιος, που διείδε το «εφικτό» στην προσπάθειά του για μια «πιστή μετάφραση», χωρίς να διεκδικεί κανενός είδους αυθεντία. Ο Τζόις επινόησε μια καινούργια, δική του γλώσσα, τα «φιννεγκανικά» (finneganish), και «εγώ επεχείρησα μια κατά λέξη μετάφραση –δεν παρέλειψα ούτε μία λέξη ούτε μία φράση του πρωτοτύπου –κατασκευάζοντας αντίστοιχες ετεροσύνθετες λέξεις σε τρίζοντα «ελληνοφιννεγκανικά»» υπογραμμίζει.
Το τζοϊσικό παλίμψηστο
Ο έλληνας αναγνώστης στέκει αρχικά αμήχανος, είναι η αλήθεια, μπροστά σε αυτό που αντικρίζει. Χρειάζεται όμως να συναντηθούν εν προκειμένω και οι δικές του καλές προθέσεις με τις αντίστοιχες του μεταφραστή. Εχουμε να κάνουμε άλλωστε με έναν μικρό άθλο: την απόδοση μιας επινοημένης γλώσσας αλλεπάλληλων επιστρώσεων –ένα κράμα νεολογισμών που περιλαμβάνουν από γαελικά ιρλανδικά ως την ιταλική αργκό του υποκόσμου –διά μέσου μιας αναλόγως επινοημένης, συρραπτικής, θα λέγαμε, γλώσσας η οποία μάχεται να αποτυπώσει την καταιγιστική πολυσημία και τις λανθάνουσες διεργασίες στο τζοϊσικό παλίμψηστο του πρωτοτύπου «που μιλά το ανθρώπινο υποσυνείδητο».

Η αγρύπνια των Φίννεγκαν είναι απλώς το όνειρο κάποιου μέσα σε μια νύχτα και ταυτοχρόνως μια αναγνωστική περιπέτεια, μια διαρκής διολίσθηση σε ένα αξεδιάλυτο μυστήριο που αναπαριστά τον «chaosmos» (χάος + κόσμος) μέσα στον οποίο ζούμε. Τα πάντα περιστρέφονται γύρω από μια τυπική ιρλανδική οικογένεια, μέλη της οποίας θα μπορούσαμε άνετα να είμαστε όλοι εμείς. Τη δαιμονισμένη αφήγηση του Τζόις ωστόσο στοιχειώνει μια σκανδαλώδης φήμη: κάτι άσεμνο, ένα αμάρτημα σεξουαλικής φύσεως ενδεχομένως, έγινε στο πάρκο του Φοίνικα στο Δουβλίνο ανάμεσα στον πατριάρχη πρωταγωνιστή, ιδιοκτήτη μιας ταβέρνας ή ενός πανδοχείου, που είναι γνωστός με το όνομα ΝΟΚ (Να Ο Καθένας,HereComes Everybody), και σε δύο μικρά κορίτσια, κάτι που προφανώς δεν μπορούμε να διαλευκάνουμε ποτέ.

«Σκέψου με το στομάχι σου… Εννόησε με τη μύτη σου»
Ο Τζέιμς Τζόις μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά όταν τέλειωνε η Κατοχή από την ομάδα του «Κοχλία», λογοτεχνικού περιοδικού της Θεσσαλονίκης με μοντερνιστικές αναζητήσεις. Η πρώτη απόπειρα αποσπασματικής μετάφρασης του αιρετικού Finnegans Wake εμφανίζεται στα τέλη της δικτατορίας από τηΜαντώ Αραβαντινού(1926-1998), ποιήτρια και μελετήτρια του μεγάλου ιρλανδού συγγραφέα, στα λογοτεχνικά περιοδικά «Χνάρι» και «Ηριδανός».
Η Ελισάβετ Αρσενίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, που μελετά ως σήμερα αυτές τις μεταφράσεις και παλεύει με το ιδιότυπο κείμενο επί τουλάχιστον 15 χρόνια –έχει εκδώσει και δύο σχετικά μελετήματα -, είπε στο «Βήμα» ότι «η ελληνοποίηση της «αγγλικής» του Τζόις αξίζει κυρίως για την ανάδειξη των δυνατοτήτων της ελληνικής γλώσσας. Η συλλαβοποίηση ενός ολόκληρου έργου, όπως την προτείνει ο κ. Ανευλαβής, διευρύνει ερμηνευτικά τη γλώσσα του προκρίνοντας τη διαρκή αστάθεια του νοήματος, όπως θα ήθελε και ο ίδιος ο συγγραφέας. Ετσι δημιουργείται μια καινούργια ελληνική «υπεργλώσσα» που συνιστά μια ολοκληρωμένη μετάφραση –επειδή εύκολα μιλάμε και δύσκολα κάνουμε, και μάλιστα όταν «κάνουμε μιλώντας». Η«Αγρύπνια των Φίννεγκαν», αποτέλεσμα αξιόλογης και κοπιώδους ενασχόλησης με το πρωτότυπο κείμενοκαι φιλέρευνης αναγνωστικής επιμονής, δοκιμάζει με το φωνηματικό της πλέγμα τις αναγνωστικές μας αντοχές και τη γλωσσική μας φαντασία».
Ο Ελευθέριος Ανευλαβής παροτρύνει τον επίδοξο αναγνώστη με τα λόγια του ίδιου του Τζόις, δηλαδή «σκέψου με το στομάχι σου… Εννόησε με τη μύτη σου. Με την πίστη μόνο. Εδώ τώρα κορόιδεψε χαϊδευτικά τα αγγλικά». Τούτη την εποχή το Finnegans Wake, τουλάχιστον το πρώτο μέρος του βιβλίου που μετέφραζε επί οκτώ χρόνια η καθηγήτρια Ντάι Κονγκρόνγκ και κυκλοφόρησε τον περασμένο Δεκέμβριο, κατακτά την Κίνα ως το απρόσμενο μπεστ σέλερ της χρονιάς.