Μνημεία στην υπηρεσία της πολιτικής

ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ
Η Ακρόπολη μέσα από το Μουσείο της
Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, 2013,
σελ. 160, τιμή 21 ευρώ

Στο ανώτερο επίπεδο του Μουσείου Ακρόπολης, με τον Παρθενώνα σε απόσταση αναπνοής απέναντί του, η εξέχουσα γλυπτική σύνθεση της ζωφόρου καθώς «κινείται» παράλληλα με τον επισκέπτη επιτρέπει την παρατήρηση και την απόλαυση ενός θαύματος της κλασικής τέχνης. Ενα προνόμιο, που επ’ ουδενί είχαν οι αρχαίοι, αφού η τοποθέτησή της από τον Φειδία στο εσωτερικό του ναού και μάλιστα σε μεγάλο ύψος καθιστούσε τη θέαση του καλλιτεχνήματος προβληματική.

Ετσι, αποσπασματικά και μόνο μπορούσαν οι Αθηναίοι να τη δουν ανάμεσα στα διαστήματα που αφήνουν οι κίονες, αλλά και πάλι από απόσταση 20 μέτρων. Ηταν η πρώτη φορά στην ιστορία της αρχιτεκτονικής που ιωνική ζωφόρος εντάχθηκε στο εσωτερικό ενός δωρικού κτιρίου. Αλλά αυτή δεν υπήρξε η μόνη καινοτομία του Παρθενώνα. Διαβάζοντας το βιβλίο του καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Πάνου Βαλαβάνη τέτοιες πληροφορίες, ασφαλώς όμως και σημαντικότερες –αν και άγνωστες στο ευρύ κοινό -, συνεισφέρουν στη διαφορετικότητά του. Γιατί από το μέγα πλήθος των στοιχείων για την Ακρόπολη ο συγγραφέας έχει επιλέξει εύστοχα αυτά που θέλει να γνωρίζει ο αρχαιόφιλος.

Διττός ο προορισμός του βιβλίου λοιπόν: αφενός επιτελεί χρέη οδηγού για τον επισκέπτη του Μουσείου συνοδεύοντάς τον στην περιήγηση από τα ριζά του βράχου της Ακρόπολης με το πλήθος των μικρών ιερών για να ανεβεί σιγά-σιγά τα σκαλιά του χρόνου και της εξέλιξης της τέχνης και περνώντας από την αρχαϊκή εποχή να φθάσει στην κορωνίδα του κλασικού πολιτισμού, στον Παρθενώνα. Αφετέρου ανασυνθέτει την ιστορία του ιερού βράχου, όχι μόνον καλλιτεχνικά και τεχνολογικά αλλά και πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά οδηγώντας τον αναγνώστη στην κατανόηση των προϋποθέσεων που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των μνημείων της Ακρόπολης.

Οπως επισημαίνει ο κ. Βαλαβάνης, με αυτά τα έργα ο Περικλής θέλησε να μεταφέρει τα μηνύματα της ισχύος και της ηγεμονίας της νέας εποχής που άρχιζε για την Αθήνα. Στόχος που αποτυπώνεται ιδιαίτερα στον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, ο οποίος εμπεριέχει σαφέστατα πολιτικά μηνύματα αναδεικνύοντας τον θεϊκό προορισμό της Αθήνας, την αυτοχθονία των Αθηναίων –απαραίτητη προϋπόθεση ενότητας –και τους νικηφόρους αγώνες τους εναντίον μυθικών και ιστορικών εχθρών ώστε να δικαιωθεί η πανελλήνια ηγεμονία τους. Πρόκειται για αρχαία προπαγάνδα;

«Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για έργα τέχνης στην υπηρεσία της πολιτικής προπαγάνδας» παραδέχεται ο ίδιος. Ιδιαίτερα ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα αποτελεί τον κατ΄εξοχήν φορέα προβολής και ανάδειξης πολιτικών και ιδεολογικών μηνυμάτων της πόλης, για τα οποία ως προκάλυμμα χρησιμοποιήθηκε και ο θρησκευτικός-λατρευτικός χαρακτήρας του ναού. Η οργάνωση αυτού του διακόσμου με αξιολογική διάκριση από πάνω προς τα κάτω –ταυτόχρονα υπάρχει και κατά μήκος ιεράρχηση από τα ανατολικά προς τα δυτικά –είναι χαρακτηριστική των προθέσεων.

Εν αρχή τα αετώματα στα οποία κυριαρχούν οι θεοί. Λίγο χαμηλότερα στις μετόπες τα θέματα είναι μυθικά ενώ στο γήινο επίπεδο της ζωφόρου για πρώτη φορά στην αρχαία τέχνη εμφανίζονται θνητοί, τους οποίους μάλιστα οι θεοί παρακολουθούν συγκεντρωμένοι σε ένα σημείο. Ιεροσυλία;

«Πρόκειται για μία συνειδητή συνύπαρξη θεϊκού και ανθρώπινου πεδίου, που εκφράζεται με έναν τρόπο υπαινικτικό αλλά χωρίς διάθεση μετριοφροσύνης, στοιχείο που οδήγησε και σε ερμηνευτικές εκδοχές για αλαζονεία των Αθηναίων» σημειώνει κομψά ο συγγραφέας. Ο Φειδίας αντιλαμβανόμενος το μήνυμα που ήθελαν οι παραγγελιοδότες του, το έκανε τέχνη. Και οι Αθηναίοι εισέπραξαν μέσα από ένα λατρευτικό οικοδόμημα κύρος, δόξα, ισχύ.

Αντίθετα με τους αρχαίους για τους οποίους η προσέγγιση των μνημείων της Ακρόπολης κάθε άλλο παρά καλλιτεχνική ήταν, ο θαυμασμός σήμερα προς τα έργα της κλασικής εποχής αναγνωρίζει ελάχιστα άλλα στοιχεία, πέραν της υψηλής αισθητικής τους αξίας. Οι επισκέπτες βλέπουν στο μουσείο ή στον ιερό βράχο μόνον έργα τέχνης. Το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκαν, οι πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν, η οικονομία της εποχής απουσιάζουν και το έλλειμμα μειώνει τη σημασία τους.

Για τον κ. Βαλαβάνη, έτσι, αυτό το βιβλίο είναι «ένα εγχειρίδιο ιστορικής προσέγγισης των μνημείων της Ακρόπολης» όπως λέει, συμπυκνώνοντας σε λίγες λέξεις τον στόχο του. Χωρίς ωστόσο να λείπουν οι απαντήσεις σε ερωτήματα που μπορεί να υποβάλει ένας επισκέπτης: ποιος ήταν ο πληθυσμός της Αθήνας, ποιος ο ρόλος των Καρυατίδων, τι αντιπροσώπευαν οι Κόρες, πώς ήταν χρωματισμένα τα μνημεία, τι ήταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς. Η πλούσια εικονογράφηση εξάλλου με φωτογραφίες, σχέδια και αναπαραστάσεις διευκολύνει τον επισκέπτη (ή τον αναγνώστη) στην κατανόηση του περιεχομένου.