ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΠ. ΣΤΑΪΚΟΣ
Η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας
Εκδόσεις Ατων, 2012,
σελ. 287, τιμή 24,20 ευρώ

Την απατηλή άποψη ότι δεν υπήρχε οργανωμένος κόσμος του βιβλίου στην εποχή του Σωκράτη επιχειρεί να ανασκευάσει ο ιστορικός του βιβλίου και αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος στον τόμο Η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας (εκδ. Ατων), επανερχόμενος αναλυτικότερα σε ένα θέμα που είχε θίξει στον πρώτο τόμο της πεντάτομης Ιστορίας της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό (εκδ. Κότινος, 2002-2012).

Εχοντας ως υπόθεση εργασίας την εκτίμηση ότι όλη η προφορική διδασκαλία του Σωκράτη και του Πλάτωνα, οι Διάλογοι και οι Νόμοι, δεν θα μπορούσε να συνταχθεί χωρίς βιβλιακή υποδομή, ο ιστορικός δοκιμάζει να ανασυστήσει τη βιβλιοθήκη του Πλάτωνα λειτουργώντας ως ντετέκτιβ αρχαιολόγος του βιβλίου: αποδελτιώνει από το πλατωνικό corpus ρητές αναφορές ή νύξεις σε έργα άλλων και καταγράφει μαρτυρίες που τεκμηριώνουν δοσοληψίες του Πλάτωνα για την απόκτηση βιβλίων.
Ο συγγραφέας καταλήγει ότι μετά βεβαιότητος ο Πλάτωνας είχε στην κατοχή του το «βιβλίο του Φιλολάου», του κορυφαίου πυθαγόρειου φιλοσόφου του 5ου/4ου αιώνα π.Χ. από τον Κρότωνα της Καλαβρίας, το οποίο έδωσε αφορμή για ανταλλαγή απόψεων στον διάλογο «Φαίδων». Συνάγεται από μαρτυρίες του αλεξανδρινού ιστορικού Ερμιππου, ο οποίος αναφέρει ότι κατά την παραμονή του στη Σικελία ο αθηναίος φιλόσοφος είχε αγοράσει έργα του Πυθαγόρα από τους συγγενείς του Φιλολάου πληρώνοντας το αστρονομικό για την εποχή ποσό των 40 αλεξανδρινών μνων.
Ο αρχαίος βιογράφος Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει στους Βίους φιλοσόφων ότι ο Πλάτωνας κατείχε τους Μίμους του Σώφρονα από τις Συρακούσες, οι οποίοι αποτέλεσαν πρότυπο για τη διαμόρφωση χαρακτήρων στους Διαλόγους του, όπως και οι κωμωδίες του σικελού κωμωδιογράφου Επίχαρμου, τις οποίες ο Πλάτωνας επίσης είχε στην κατοχή του.
Στα σχόλιά του στον πλατωνικό «Τίμαιο», ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πρόκλος δίνει ακόμη μία μαρτυρία: αναφέρει ότι ο Πλάτωνας ανέθεσε στον Ηρακλείδη τον Ποντικό να μεσολαβήσει προκειμένου να αποκτήσει ποιήματα του Αντίμαχου του Κολοφώνιου, πιθανόν και τη «Θηβαΐδα» ανάμεσα σε αυτά.
Μελετούσε από παιδί


Οι μαρτυρίες για τη βιβλιοκατοχή του Πλάτωνα τελειώνουν εδώ. Από εκεί και πέρα, τα πλατωνικά κείμενα προσφέρουν υλικό για εικασίες σχετικά με τα αναγνώσματά του. Τα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων, οι διατριβές του Πρωταγόρα, του Γοργία, του Ιππία και άλλων Σοφιστών –των οποίων τις απόψεις κρίνει στους Διαλόγους –και τα μαθηματικά έργα των Πυθαγορείων θα πρέπει ο Πλάτωνας να τα είχε στη βιβλιοθήκη του, η οποία εκτιμάται ότι περιελάμβανε ποίηση, θέατρο, κείμενα φιλοσοφίας, αστρονομίας, κοσμογονίας, μαθηματικών και ιατρικής.
Μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης του ήταν πιθανότατα παρακαταθήκη της εύπορης αριστοκρατικής οικογένειάς του, που κρατούσε από το γένος του Σόλωνα. Χειρόγραφα του αθηναίου νομοθέτη, αλλά και του τυράννου, πολιτικού και φιλοσόφου Κριτία, θείου της μητέρας του Πλάτωνα, ο ίδιος ο φιλόσοφος ομολογεί ότι τα είχε μελετήσει από παιδί. Στην οικογένειά του είχε προφανώς μυηθεί στην αγάπη για τα βιβλία, για τα οποία ξόδευε αργότερα υπερβολικά ποσά, που το «πόθεν έσχες» τους προκαλούσε συζητήσεις.
Τα διαθέσιμα δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο Πλάτωνας επιδόθηκε συστηματικά στον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του μετά το πρώτο ταξίδι του στη Σικελία το 389 π.Χ. Επένδυσε σε βιβλία χρήματα που είχε λάβει από τον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο Α’. Σε αυτή την περίπτωση, είναι σωστό να χρηματίζεται ο σοφός; αναρωτιόταν σε δοκίμιό του ο Ονήτορας, μέλος των φιλοσοφικών κύκλων. Αυτό το οικογενειακό και προσωπικό περιουσιακό στοιχείο, τη βιβλιοθήκη του, φαίνεται πάντως ότι ο Πλάτωνας το κληροδότησε στον Σπεύσιππο, διάδοχό του στη διεύθυνση της Ακαδημίας. Ετσι η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα έγινε βιβλιοθήκη της Ακαδημίας.
Οι εκδόσεις της Ακαδημίας


Ο Κ. Σπ. Στάικος καταλήγει σε έναν «Κατάλογο» των βιβλίων του Πλάτωνα και της Ακαδημίας, στον οποίο βρίσκουμε τα ομηρικά έπη, τη Θεογονία και τα Εργα και ημέραι του Ησιόδου, τις Ιστορίες του Ηροδότου, τους Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, κείμενα των ορφικών και βεβαίως τα κείμενα του ίδιου του Πλάτωνα και του άλλου μαθητή του Σωκράτη, του Ξενοφώντα, καθώς και έργα μαθητών και δασκάλων της Ακαδημίας, όπως ο Αριστοτέλης.
Ο τόμος επιχειρεί παράλληλα να δώσει μια εικόνα της εκδοτικής δραστηριότητας της Ακαδημίας, η οποία κυκλοφορούσε κατ’ αρχάς κείμενα του Πλάτωνα. Ο Συμπλίκιος παραδίδει ότι οι μαθητές του Πλάτωνα κρατούσαν αντίγραφα από τις παραδόσεις του και από τους Διαλόγους, τα οποία οι παλαιότεροι και ο δάσκαλος ο ίδιος πιθανότατα διόρθωναν καταλήγοντας σε ένα τελικό κείμενο προς έκδοση. Η Ακαδημία εξέδιδε επίσης προγραμματικά κείμενα για το ευρύτερο κοινό σχετικά με τις εργασίες της αλλά και πραγματείες των μαθητών της γύρω από τις θεωρίες του Πλάτωνα.
Μολονότι, λόγω των περιορισμένων τεκμηρίων, είναι παρακινδυνευμένο να πούμε ότι έχουμε μια ακριβή εικόνα της βιβλιοθήκης του Πλάτωνα, ο τόμος αναπαριστά έναν κόσμο συναρπαστικό, όπου στους χώρους της Ακαδημίας ο κόσμος του βιβλίου πάλλει από ζωή.

Πρότυπο για τις δημόσιες βιβλιοθήκες
Στο τελευταίο κεφάλαιο του τόμου, που συνοδεύεται από έγχρωμες εικόνες, ο συγγραφέας ιχνογραφεί το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Ακαδημίας και της βιβλιοθήκης της, η οποία τοποθετείται στη βόρεια πλευρά του κεντρικού κτίσματος, μιας ορθογώνιας περίστυλης στεγασμένης στοάς. Αριστερά και δεξιά από τη βιβλιοθήκη βρίσκονται δύο αίθουσες διδασκαλίας και αυτές ακολουθούν δύο βιβλιοστάσια, όλα εν αρμονία και απόλυτη συμμετρία, βάσει μαθηματικού μοντέλου.
Οι πληροφορίες για τη σχεδιαστική φιλοσοφία της Ακαδημίας έχουν ενδιαφέρον διότι ολοκληρώνουν την εικόνα για το εύρος της επίδρασής της. Η Ακαδημία αποτέλεσε πρότυπο οργάνωσης των μετέπειτα πανεπιστημιακών κέντρων της Δύσης, όχι μόνο στο επίπεδο της λειτουργίας και του προγράμματος σπουδών αλλά και στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής και της χωροταξίας: το αρχιτεκτονικό μοντέλο του γυμνασίου-βιβλιοθήκης της Ακαδημίας θα αναπαραχθεί ευρέως καθ’ όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στον σχεδιασμό των μνημειακών βιβλιοθηκών οι οποίες εγκαινιάζουν τον σημαντικό για τη γνώση και την κοινωνία θεσμό των δημόσιων βιβλιοθηκών.