ENZO TRAVERSO
Διά πυρός και σιδήρου.
Περί του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου 1914-1945
Μετάφραση Γιάννης Ευαγγέλου,
Επιμέλεια Νίκος Κούρκουλος
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2013,
σελ. 406, τιμή 21,30 ευρώ

Στην αυτοβιογραφία της, λίγα χρόνια προτού πεθάνει, η Λένι Ρίφενσταλ έδωσε τον τίτλο Αγριος αιώνας, κατατάσσοντας εμμέσως και τον εαυτό της στα θύματα του 20ού αιώνα –ενώ βεβαίως ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Η εξαιρετικά προικισμένη εκείνη κινηματογραφίστρια έθεσε την τέχνη και το ταλέντο της στην υπηρεσία της απεχθέστερης ιδεολογίας που εμφανίστηκε στην Ευρώπη και του πολιτικού συστήματος που την εφάρμοσε, του εθνικοσοσιαλισμού. Δεν ήταν ωστόσο η μόνη. Οι διάφορες μορφές του ευρωπαϊκού φασισμού βρήκαν πλήθος υποστηρικτές ανάμεσα στις τάξεις των ευρωπαίων διανοουμένων, έστω κι αν όσοι πέρασαν στο αντιφασιστικό στρατόπεδο ήταν πολύ περισσότεροι.

Αυτά δεν θα αποκτούσαν ενδεχομένως τη βαρύνουσα σημασία που τους αποδίδουμε αν δεν είχαν μεσολαβήσει στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Η Ευρώπη πέρασε διά πυρός και σιδήρου, σύμφωνα με τον τίτλο της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας μελέτης του Εντσο Τραβέρσο, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Πικαρδίας στην Αμιένη.
Συνδυάζοντας τα γεγονότα, τις απόψεις και τον πολιτισμικό και κοινωνικό περίγυρο της εποχής, ο συγγραφέας έγραψε ένα ερεθιστικό και εμπεριστατωμένο βιβλίο που είναι ταυτοχρόνως Ιστορία και πολιτισμική σπουδή, απαραίτητη για όποιον θέλει να κατανοήσει το φαινόμενο των μεγάλων συγκρούσεων, των καταστροφών και των επαναστάσεων, των γενοκτονιών και του ολοκληρωτικού πολέμου, των μαζικών εξοντώσεων, της συστηματικής, με άλλα λόγια, επίθεσης στην καρδιά του πολιτισμού που είχε ως αποτέλεσμα την καθιέρωση του φόβου και της φρίκης στις καρδιές και στις συνειδήσεις.
Η «εποχή των άκρων»


Ολα τούτα ο Τραβέρσο τα ονομάζει «ευρωπαϊκό εμφύλιο πόλεμο», που σημαίνει ότι ακριβώς επειδή ήταν πόλεμος ολοκληρωτικός διεξήχθη με μένος, αγριότητα και απερίγραπτο μίσος τόσο στα πεδία των μαχών όσο και στα μετόπισθεν –αλλά και στη διανοητική σφαίρα, όπου κήρυκες του μίσους, της καταστροφής, της ανομίας, της βίας, της δικτατορίας και της εξόντωσης αναδείχθηκαν ουκ ολίγοι διανοούμενοι, οι οποίοι ίσως σε άλλες περιπτώσεις να είχαν ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο. Γι’ αυτό άλλωστε ο Αντόρνο υποστήριζε ότι είναι πολύ επικίνδυνη η «ιδέα περί της ηθικής ανωτερότητας των διανοουμένων».
Επομένως, το να κατανοήσει κανείς μια «εποχή των άκρων», όπως ονόμασε τον 20ό αιώνα ο κορυφαίος ιστορικός Ερικ Χομπσμπάουμ, συνεπάγεται να συλλάβει το πώς συμβίωσαν και επέδρασαν στις συνειδήσεις των Ευρωπαίων η κουλτούρα, η πολιτική και η βία, σύμφωνα με τα όσα λέει ο Τραβέρσο στην εισαγωγή του. Κυρίως, θα λέγαμε, πώς η συμβίωση αυτή ορίζει το πλαίσιο του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου.
Η ανάγνωση του βιβλίου, όπου παρατίθενται γεγονότα, απόψεις και ιδεολογικά συστήματα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο εμφύλιος αυτός ήταν πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να αποφευχθεί. Ο ίδιος ο πολιτισμός, όπως είχε εξελιχθεί, εκεί οδηγούσε –και τούτο μας παραπέμπει σε έναν άλλον σημαντικό φιλόσοφο, τον φίλο του Αντόρνο, Μαξ Χορκχάιμερ: ότι το Αουσβιτς λ.χ. ήταν «η φυσική συνέπεια της πορείας του δυτικού πολιτισμού», ή, σύμφωνα με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το κλασικό βιβλίο που έγραψαν από κοινού, ότι το Αουσβιτς είναι «το σύμβολο της αυτοκαταστροφής του λόγου», αφού ο εθνικοσοσιαλισμός όριζε ως μείζονα συνεκτικό παράγοντα της κοινωνίας και της Ιστορίας ό,τι την αναιρεί και την καταστρέφει, δηλαδή τον πόλεμο.
Ολοκληρωτικός πόλεμος


Οταν δοξολογείται ο ολοκληρωτικός πόλεμος καταργούνται τα όρια ανάμεσα στη νομιμότητα και την παρανομία. Οσο κι αν ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ κατέκτησαν την εξουσία με νόμιμα μέσα, τα φασιστικά κινήματα δεν παύουν να είναι επαναστάσεις, αφού πρωταρχικός τους στόχος υπήρξε η ανατροπή των αξιών που καθιέρωσε η δημοκρατία.
Μπορεί να ακούγεται σήμερα ανατριχιαστική η φράση που εξεστόμισε ο Γκέμπελς τον Νοέμβριο 1933: ότι η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία ήταν «ολοκληρωτική επανάσταση». Αφού όμως προερχόταν «από κάτω», δηλαδή από τον λαό, εξέφραζε μια πραγματικότητα. Γι’ αυτό και σήμερα γράφονται μελέτες επί μελετών που προσπαθούν να απαντήσουν στο ερώτημα αν –και πώς –η πραγματικότητα εκείνη μπορούσε να αποφευχθεί.
Πόσο πολιτική ήταν όμως η εποχή των άκρων; Ασφαλώς περισσότερο από τη δική μας –και ακόμη περισσότερο από εκείνη που προηγήθηκε, η οποία διήρκεσε σχεδόν 100 χρόνια, ως το 1914 που ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Ο φασισμός αισθητοποιεί την πολιτική και η απάντηση του κομμουνισμού είναι η πολιτικοποίηση της τέχνης, έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Σε μια τέτοια εποχή η έννοια του ανεξάρτητου «ανθρώπου των Γραμμάτων», όπως καθιερώθηκε τον 19ο αιώνα, αποτελούσε απλό αναχρονισμό. Ηταν λοιπόν αναπόφευκτο η σύγκρουση των δύο μεγάλων ολοκληρωτικών συστημάτων να μεταφερθεί και στο πεδίο της μάχης.
Επί του προκειμένου ο Τραβέρσο δεν πέφτει στην παγίδα κάποιων νεότερων αναθεωρητών ιστορικών οι οποίοι από τυφλό αντικομμουνισμό εξισώνουν τα εγκλήματα της Βέρμαχτ κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με αυτά στα οποία προέβησαν οι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού κατά τη διάρκεια της προέλασής τους για το Βερολίνο. Οταν οι ναζιστές θεωρούσαν ότι οι ρώσοι αιχμάλωτοι όχι μόνο δεν άξιζαν αξιοπρεπή μεταχείριση αλλά δεν μπορούσαν καν να συγκριθούν με τα ζώα (γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν υποτιμητικό για τα ζώα), πώς θα περίμενε κανείς να συμπεριφερθούν οι ρώσοι στρατιώτες;

Στρεβλή διαλεκτική
Η πολύπλοκη και στρεβλή διαλεκτική ανάμεσα στον φασισμό και στον κομμουνισμό ήταν η αιτία για την παθητική αντιμετώπιση των σταλινικών εγκλημάτων εκ μέρους των διανοουμένων, πιστεύει ο Εντσο Τραβέρσο. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όμως ήταν σχεδόν αδύνατον να είναι κανείς και αντιφασίστας και αντισταλινικός, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας το ότι η αντιφασιστική ενότητα δημιουργήθηκε στον Μεσοπόλεμο, με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933 και τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε τρία χρόνια αργότερα. Τα πράγματα άλλαξαν μετά το λιώσιμο των πάγων στη Σοβιετική Ενωση, το 1954. Αυτό όμως, κατά την πολύ προγενέστερη και παροιμιώδη φράση του Κίπλινγκ, είναι «μια άλλη ιστορία», αν και παρεμφερής με εκείνη που εξιστορεί στο βιβλίο του ο Τραβέρσο.