Η εμπειρία και η σοφία που προσθέτουν τα χρόνια δεν έχουν αμβλύνει την οξύτητα της σκέψης και το πάθος που, σε συνδυασμό με τη στοχαστικότητα, καθιστούν σχεδόν κάθε βιβλίο του Ζίγκμουντ Μπάουμαν συναρπαστικό. Ο κορυφαίος αυτός κοινωνιολόγος στα 85 του χρόνια έδωσε μια σειρά από διαλέξεις οι οποίες είναι πραγματικά σεμινάρια για όσους θέλουν να κατανοήσουν σε βάθος την εποχή μας. Και αυτές απαρτίζουν το βιβλίο του Παράπλευρες απώλειες, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Ο όρος «παράπλευρες απώλειες» είναι σχετικά πρόσφατος –και στρατιωτικός. Αναφέρεται στις αθέλητες συνέπειες ένοπλων επεμβάσεων, το κόστος των οποίων όμως δεν θεωρείται τόσο σημαντικό όσο είναι στην πραγματικότητα, για τούτο και από ηθικής πλευράς θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε τουλάχιστον ευφημιστικό. Ωστόσο ο Μπάουμαν δεν περιορίζεται σε αυτό. Υπάρχουν και άλλες παράπλευρες απώλειες, με συνέπειες πολύ πιο οδυνηρές –και μακροχρόνιες –οι οποίες ορίζονται από την αύξηση της κοινωνικής ανισότητας, την περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων του παγκόσμιου πληθυσμού και την επικράτηση μιας φιλοσοφίας ζωής που αφαιρεί από τους φτωχούς τις όποιες δυνατότητες να βελτιώσουν την κοινωνική τους θέση και το βιοτικό τους επίπεδο.
Στην εισαγωγή του, λόγου χάριν, ο Μπάουμαν αναφέρεται εκτενώς στις συνέπειες του τυφώνα Κατρίνα, που χτύπησε το 2005 τις ακτές της Λουιζιάνας. Οι εύποροι κάτοικοι δεν έχασαν τις περιουσίες τους, που ήταν ασφαλισμένες, αλλά οι φτωχοί, μαύροι οι περισσότεροι, έχασαν τα πάντα.
Οταν μια κοινωνία, για να αυξήσει τα έσοδα, «αυξάνει τον ΦΠΑ και ακυρώνει την επέκταση των παιδικών χαρών», αυτό είναι παράπλευρη απώλεια. Το ότι «στις ΗΠΑ σχεδόν 500 ανά 100.000 ανθρώπους βρίσκονται στη φυλακή» θα πρέπει επίσης να θεωρηθεί παράπλευρη απώλεια. Για τέτοιες και παρόμοιες περιπτώσεις επιστρατεύεται πάντα η «λογική» –και ο Μπάουμαν παρατηρεί με ανατριχιαστική ακρίβεια: «Η λογική είναι ένα κέντρο εξυπηρέτησης της εξουσίας. Είναι, πρώτα και κυρίως, ένα εργοστάσιο ισχύος».
Και το πώς διαχειρίζεται τον φόβο, δηλαδή πώς ελέγχει τον γενικό πληθυσμό μέσω του φόβου, προσδιορίζεται από το ότι εκ φύσεως η ισχύς και η εξουσία είναι ασύμμετρες. Αν προσθέσει μάλιστα κανείς ότι η δυνατότητα του ανθρώπου να παράγει έχει υπερβεί τους περιορισμούς της φαντασίας του, η οποία δεν μπορεί να επεκταθεί πέραν ενός ορίου, αντιλαμβάνεται γιατί ο οξύς αυτός στοχαστής υποστηρίζει ότι στο χάσμα ανάμεσα στη δημιουργία και στη φαντασία «έχει τις ρίζες της η σύγχρονη εκδοχή του κακού».
Τους ανθρώπους γύρω μας τους αντιλαμβανόμαστε σήμερα στα μέτρα των φόβων μας. Και οι φόβοι αυτοί είναι το άθροισμα των δυνάμεων οι οποίες συνιστούν εκείνο που αποκαλούμε «παγκοσμιοποίηση», όπου οι άνθρωποι δεν θεωρούνται ολοκληρωμένες οντότητες, αλλά απλοί «πόροι».
Η κρίση της νεωτερικότητας
Φθάσαμε λοιπόν σε μια εποχή όπου η ασάφεια και η ρευστότητα (για την τελευταία ο Μπάουμαν έγραψε εξαιρετικά σημαντικά και πρωτότυπα βιβλία κατά το παρελθόν) κυριαρχούν, με αποτέλεσμα να νιώθουμε ανίσχυροι και να αμφισβητούνται οι παλιές βεβαιότητες ότι θα γίνει η ζωή μας καλύτερη εφόσον η επιστήμη αντικαθιστά την άγνοια με τη γνώση και η τεχνολογία «την αδυναμία με τη δύναμη της αποτελεσματικής δράσης», τις «μεγαλειώδεις» δόξες της εποχής μας.
Αυτό σημαίνει ότι η έννοια της νεωτερικότητας τίθεται επίσης υπό αμφισβήτηση. Ωστόσο, ο ουσιαστικός ανθρωπισμός του Μπάουμαν είναι και εδώ εμφανής. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του, για παράδειγμα, ερευνά τον ρόλο και την κατεύθυνση που θα έπρεπε να πάρει η κοινωνιολογία στις ημέρες μας. Να μετατραπεί «σε μια επιστήμη/ τεχνολογία της ελευθερίας» γράφει εμφατικά, και «να επανεδραιώσει τον εαυτό της ως πολιτισμική πολιτική στην υπηρεσία της ανθρώπινης ελευθερίας».
Ετσι μόνο θα αποκατασταθεί η επαφή της με τη δημόσια σφαίρα, που σήμερα μοιάζει να έχει χαθεί (κατά συνέπεια και η παρεμβατικότητά της), θα απαλλαγεί από την υπερειδίκευση που τη μονοδρομεί και την απομονώνει από συναφείς κατηγορίες του πνεύματος και της στερεί επιπλέον τη ρεαλιστική της βάση. Από εδώ προκύπτει και το μέγα ζητούμενο, που αποτελεί και τον πυρήνα της σκέψης του Μπάουμαν: «μια άνευ όρων ατομική ευθύνη για την ευημερία των άλλων». Παίρνοντας βεβαίως πάντοτε υπόψη ότι ζούμε σε ένα περιβάλλον εύθραυστο, σε μια κατάσταση παροδικότητας, και πως αυτό ορίζει το είδος της σημερινής ανθρώπινης εμπειρίας.
Ο έλληνας αναγνώστης, που επίσης υφίσταται μια σειρά από οδυνηρές παράπλευρες απώλειες οι οποίες δεν περιορίζονται στο πεδίο της οικονομίας, θα βρει σε αυτό το εξαίρετο, καλομεταφρασμένο και επιμελημένο βιβλίο πολλά από τα όσα ζει, σε παραπλήσια μορφή.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ