Η Κεντρική Ευρώπη είναι το πρώτο βιβλίο του Γουίλιαμ Βόλμαν που μεταφράζεται στη γλώσσα μας. Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό έχει την ευκαιρία να γνωρίσει έναν από τους καλύτερους αμερικανούς συγγραφείς της γενιάς του- και μάλιστα από το καλύτερο μέχρι στιγμής βιβλίο του. Μυθιστόρημα το αποκαλεί ο ίδιος, αλλά το είδος εδώ παίρνει εντελώς διαφορετική μορφή, δομικά και ουσιαστικά. Δομικά, γιατί συνθέτει ούτε λίγο ούτε πολύ 37 ιστορίες. Και ουσιαστικά, γιατί ο κύριος πρωταγωνιστής δεν είναι κάποιο από τα πρόσωπα αλλά η ίδια η ιστορία της Ευρώπης όπως εκφράστηκε μέσα από την ανάπτυξη και τη σύγκρουση του ναζισμού με τον σταλινισμό. Είναι βιβλίο πολυφωνικό, ένα χρονικό όχι μόνο της σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο αυταρχικά καθεστώτα αλλά και του πώς επέδρασε στον ψυχισμό και στην κουλτούρα της μεταπολεμικής εποχής.
Ο τίτλος Κεντρική Ευρώπη μπορεί να λειτουργήσει παραπλανητικά και ο αναγνώστης να περιμένει η δράση να εκτυλίσσεται στον γεωγραφικό και πολιτισμικό χώρο που κάλυπτε η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, αλλά ο Βόλμαν τού δίνει διαφορετικό νόημα: εδώ έχουμε την Ευρώπη δύο αυταρχικών, καισαρικού τύπου, καθεστώτων που ο πυρήνας τους είναι η κεντρική διοίκηση και ο πλήρης έλεγχος. Κεντρική, δηλαδή συγκεντρωτική και επομένως ολοκληρωτική. Η διαδοχή των κεφαλαίων ακολουθεί μια ας πούμε διαλεκτική λογική. Ενα κεφάλαιο για τη Γερμανία και αμέσως μετά για τη Σοβιετική Ενωση, που κα τά κανόνα και τα δύο αναφέρονται στην ίδια ιστορική περίοδο. Τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν προέρχονται κυρίως από τον στρατό και την τέχνη. Εχουμε λ.χ. τον γερμανό στρατηγό της Εκτης Στρατιάς Φρίντριχ φον Πάουλους που παραδόθηκε στο Στάλινγκραντ ή τον αξιωματικό των Ες Ες Κουρτ Γκερστάιν ο οποίος αποκάλυψε στους Συμμάχους με κίνδυνο της ζωής του την ύπαρξη των στρατοπέδων συγκέντρωσης όπου εξοντώνονταν οι εβραίοι και τον ρώσο στρατηγό Α. Βλασόφ που αυτομόλησε με μεγάλο μέρος των ανδρών του στους Γερμανούς και μάλιστα έφτιαξε μονάδα ρώσων λιποτακτών για να πολεμήσουν τον Κόκκινο Στρατό. Ταυτόχρονα παρελαύνουν φυσιογνωμίες της τέχνης και της λογοτεχνίας, όπως η γερμανίδα ζωγράφος και γλύπτρια Κέτε Κόλβιτς (το σχετικό κεφάλαιο φέρει τον τίτλο Γυναίκα με νεκρό παιδί και αναφέρεται σε ένα από τα γνωστότερα γλυπτά της) ή η ρωσίδα ποιήτρια Αννα Αχμάτοβα, οι δύο σύζυγοι της οποίας εκτελέστηκαν από τους Σοβιετικούς και ο γιος της στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Η συναρπαστικότερη ιστορία ωστόσο είναι του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ενός από τους μεγαλύτερους μουσικοσυνθέτες του 20ού αιώνα, τον οποίο ο Βόλμαν θεωρεί ήρωά του. Η ιστορία του Σοστακόβιτς από τη δεκαετία του ΄40 ως το τέλος της ζωής του είναι η εκτενέστερη, υπερβαίνει τις εκατό σελίδες και από μόνη της αποτελεί ένα εξαίσιο αφήγημα. Και εδώ αναπτύσσεται μια μακρά ερωτική ιστορία, αυτή του συνθέτη με την ερωμένη του (σύμφωνα με τον Βόλμαν τουλάχιστον) Ελενα Κονσταντινόφσκαγια που για τον συγγραφέα αντιπροσωπεύει την Ευρώπη, το χαμένο κοσμοείδωλο σε έναν κόσμο απερίγραπτης καταπίεσης και βίας. Ο Σοστακόβιτς του Βόλμαν είναι ένας από τους γοητευτικότερους χαρακτήρες που μας έχει δώσει το σύγχρονο μυθιστόρημα. Ο μεγάλος μουσικός, ο ευαίσθητος, φιλάσθενος, γεμάτος παιδικότητα αλλά και ο επίμονος, αυτός που ξέρει πως για να δημιουργήσει πρέπει να επιβιώσει, ο αγνωστικιστής που παίζει τον ρόλο του παλιού γιουρόντιβι (ο οποίος παραπέμπει στον διά Χριστόν σαλό), έχει ψήλωμα του νου και η ιερή τρέλα του τού επιτρέπει να λέει στον ηγεμόνα όσα φοβούνται να ψελλίσουν οι υπήκοοί του.
Αν ένα μυθιστόρημα αποτελεί σύνθεση γεγονότων γνωστών λίγο-πολύ από τα βιβλία Ιστορίας, τα χρονικά και τις μονογραφίες, πού βρίσκεται το ενδιαφέρον του; Στον τρόπο με τον οποίο τα αναπαριστά; στην ατμόσφαιρα; στην ανάδειξη των χαρακτήρων σε αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις; Ολα αυτά υπάρχουν στο βιβλίο του Βόλμαν αλλά η απαράμιλλη γοητεία του βρίσκεται αλλού: συνέθεσε ένα υβριδικό βιβλίο με αξιοθαύμαστη ενότητα. Υψωσε το φάσμα της Ιστορίας σαν να επρόκειτο για την ίδια τη σκιά του Κακού. Βρίσκεται μέσα στα όσα περιγράφει λες και είναι αυτόπτης μάρτυρας που έχει την πολυτέλεια να κρύβεται στην ομίχλη μιας εξαίσιας ατμόσφαιρας- δείγμα μεγάλου ταλέντου. Και ενώ η παρουσία του είναι τόσο έντονη, εν τούτοις δεν επιβάλλεται στην αφήγηση. Διαχέεται σε κάθε σελίδα στις εξαίρετες μεταφορές, στον έξοχο λυρισμό του που μας βοηθά να αντέξουμε τη βία του πραγματικού, ακόμη και στις ελαφρώς πορνογραφικές περιγραφές που λειτουργούν ως προεκτάσεις της βίας, ως εικόνες μιας απάνθρωπης εποχής, όπου ο ερωτισμός δεν είναι παρά προέκταση του θανάτου. Δικαίως του απονεμήθηκε το 2005 το Εθνικό Βραβείο Μυθιστορήματος των ΗΠΑ.
Το πλήθος των ιστορικών στοιχείων που χρησιμοποιεί ο Βόλμαν εί ναι τεράστιο αλλά πουθενά δεν βαραίνουν την αφήγηση και κυρίως δεν σου δίνουν την εντύπωση ότι ο συγγραφέας τα χρησιμοποιεί επιδεικτικά. Αντίθετα, έχεις την αίσθηση ότι παντογνώστης δεν είναι ο αφηγητής αλλά ο αναγνώστης, ότι ο συγγραφέας δηλαδή παρατηρεί, ανακαλύπτει και περιγράφει αυτό που ο αναγνώστης ζει- αν εξαιρέσει κανείς τα αυτοαναφορικά σχόλια, η λεπτότητα και η πρωτοτυπία των οποίων ωστόσο είναι εξαιρετικές. Ο συγγραφέας όμως αυτός έχει το μοναδικό προσόν να δίνει σε ασήμαντες πολλές φορές λεπτομέρειες το βάθος που έχουν οι λαμπρές μεταφορές. Ετσι και η ιστορικότητα μετατρέπεται σε πεδίο συναισθηματικών, ψυχολογικών και υπαρξιακών συγκρούσεων. Για τούτο και ένα τέτοιο βιβλίο ανάγεται στη δική μας εποχή, στον πολιτισμό που κληρονομήσαμε και καλούμαστε να διαχειριστούμε, στα δημιουργήματα που προέκυψαν στη σκιά και παρά τον ολοκληρωτισμό. Αυτός είναι ο κόσμος μας- μόνο που σήμερα θα πρέπει να τον διαχειριστούμε με άλλα μέσα.
Η μετάφραση ενός τέτοιου βιβλίου δεν είναι και το ευκολότερο πράγμα. Ο Αλέξης Καλοφωλιάς μετέφερε τον ατμοσφαιρικό λόγο του Βόλμαν με κέφι, έμπνευση (και πολύ κόπο φυσικά) σε ωραία ελληνικά.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
