Η «Πολιτεία» είναι το τελευταίο βιβλίο του Δημήτρη Τσάτσου. Τον περασμένο Απρίλιο έφυγε από κοντά μας, προτού ακόμη το βιβλίο κυκλοφορήσει, έχοντας πάντως προλάβει, από την Εντατική Μονάδα του Αττικού Νοσοκομείου πια, να δει το πρώτο τυπωμένο αντίτυπο. Η «Πολιτεία» είναι λοιπόν και το «τέλος» μιας πορείας. Η ολοκλήρωση ενός πληθωρικού ερευνητικού, διδακτικού και πολιτικού έργου στην Ελλάδα, στη Γερμανία, στην Ευρώπη. Οπως ο ίδιος γράφει στον Πρόλογο, είναι η «πεμπτουσία των σκέψεων και εμπειριών που αποτέλεσαν την περιπέτεια της δικής του πνευματικής αναζήτησης».
Στην «Πολιτεία» ο Δημήτρης Τσάτσος καταβάλλει τη δική του προσπάθεια να καθυποτάξει την πρωταρχική ύλη της «κατά δίκαιο κοινωνικής συμβίωσης», όπως ορίζει την πολιτεία, και να της δώσει μορφή, δηλαδή νόημα. Ο Δημήτρης Τσάτσος έφυγε λίγο προτού δει την Ευρώπη να εισέρχεται σε μια περιδίνηση πρωτοφανή για τα μεταπολεμικά δεδομένα. Είναι η κρίση μιας χωλής ολοκλήρωσης που δεν έχει πίσω της την απαραίτητη αληθινή απόφαση της αληθινής συναίρεσης του ευρωπαϊκού χώρου σε μία πολιτεία, όποια τυπολογία κι αν είναι εκείνη στην οποία η επιστήμη τελικά θα την κατατάξει.
Σε μια εποχή λοιπόν όπου οι θεμελιώδεις αρχές και οι βασικές δομές της πολιτείας κλυδωνίζονται πολλαπλά υπό το βάρος μιας παγκοσμιοποίησης, που σήμερα αιχμή της εμφανίζεται να είναι μια ευρωπαϊκή και διεθνής κρίση, με όλες εκείνες τις αλλαγές και τις στρεβλώσεις που επιφέρει, ο Δημήτρης Τσάτσος, προτού φύγει, επιστρατεύει ξανά την πιο κεντρική του ιδιότητα, την ιδιότητα του δασκάλου. Και, χωρίς να υποκύπτει σε δήθεν εκσυγχρονιστικούς αλλά εν τέλει επισφαλείς νεωτερισμούς, αντλεί από τα θεμελιώδη κεκτημένα του πολιτικού και συνταγματικού μας πολιτισμού τα εργαλεία για να διαμορφώσουμε το μέλλον. Γιατί βλέπει καθαρά ότι η κρίση δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια υποχώρηση του αξιακού προτάγματος της κοινής πολιτείας και μάλιστα σε δύο επίπεδα: και στην κοινή Ευρώπη αλλά και μέσα στα ίδια τα κράτη που τη συγκροτούν. Και έτσι αποφασίζει να επιστρέψει στις ρίζες: στην ανά-γνωση του κυτταρικού υλικού ως πεδίου αναφοράς όχι για το παρελθόν αλλά για το μέλλον. Και η «εξιστόρηση» αυτή του πολιτειακού φαινομένου είναι εντυπωσιακά πλήρης, συνθετική, θα τολμούσα δε να πω και ελεύθερη.
Αναπτύσσει την εξέλιξη της πολιτείας, ουσιαστικά από την αρχαία πόλη ως αυτό που ονομάζει «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία», σε συνάρτηση με τις θεωρίες της πολιτικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας του δικαίου, της συνταγματικής θεωρίας, της πολιτικής επιστήμης αλλά και της διεθνούς θεωρίας. Επικεντρώνεται στο κράτος των νεότερων χρόνων, από το οποίο συνάγει τα «σταθερά στοιχεία» της πολιτείας, έννοια που, όπως και τον ορισμό της πολιτείας, υιοθετεί από τον Θεμιστοκλή Τσάτσο. Αναλύει από Αριστοτέλη ως Ηabermas και Κωνσταντίνο Τσουκαλά, από Grotius ως John Rowls και Ευάγγελο Βενιζέλο, από τον Μontesquieu ως τον Κonrad Ηesse και τον Αρ. Μάνεση. Βεβαίως του πήρε πέντε χρόνια συστηματικής δουλειάς, έξι με δώδεκα κάθε πρωί, όπως συνήθιζε να εργάζεται.
Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν νοερό διάλογο με τον «αναγνώστη» υπό την κρίση του οποίου ο «συγγραφέας» θέτει τον συλλογισμό του. Αυτός ο διαρκής διάλογος είναι εκείνο που κάνει το έργο του Δημήτρη Τσάτσου τόσο ξεχωριστό. Για την προσέγγιση του πολιτειακού φαινομένου ο Δημήτρης Τσάτσος εξετάζει προκαταρκτικά τρεις θεμελιώδεις έννοιες: την έννοια του δικαίου, την έννοια του πολιτικού και την έννοια του θεσμού. Υπερβαίνοντας τα συνήθη όρια μιας πολιτειολογίας γίνεται φιλόσοφος του δικαίου και αισθάνεται την ανάγκη να διερευνήσει τη θέση του δικαίου στην «κοσμική τάξη» και τον σκοπό του δικαίου ως προϋπόθεση της ισχύος του. Απ΄ όσο γνωρίζω, οι σκέψεις αυτές είναι εξ ολοκλήρου νέες στο έργο του Δημήτρη Τσάτσου, που για άλλη μία φορά μας εκπλήσσει. Επίσης νέα είναι η συστηματική ανάπτυξη της πολιτικής «ως λειτουργίας της δημοκρατίας», όπου δηλώνει πως πολιτική σημαίνει ανάληψη δημόσιας ευθύνης
και προστασία του δημοσίου συμφέροντος και όχι του ιδιωτικού ή ατομικού.
Οι σύγχρονες αναλύσεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης, υιοθετώντας μοντέλα όπως αυτό της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης ή του δικτύου, μοντέλα που στηρίζονται στη διάχυση της εξουσίας στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, εκτίθενται σε έναν σημαντικό κίνδυνο: στην αποδόμηση της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος και επομένως της έννοιας του πολιτικού χάριν ενός πλουραλισμού νεφελωδών συμφερόντων όπου το ιδιωτικό και το δημόσιο συγχέονται. Ο Δημήτρης Τσάτσος, αντίθετα, επιμένει στην έννοια της πολιτείας και του πολιτικού ως στοιχείου διαμόρφωσης και του ευρωενωσιακού χώρου.
Στο βάθος, λοιπόν, ο λόγος του Δημήτρη Τσάτσου για την πολιτεία ταυτίζεται με τον λόγο για τη δημοκρατία. Ο Δημήτρης Τσάτσος αναγνωρίζει πως καμία αντίληψη για το δίκαιο ή την πολιτεία δεν «μπόρεσε να αποτρέψει το άδικο ή πάντως την αίσθηση του ανθρώπου ή των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων ότι ισχύει άδικο δίκαιο ή και άδικο δίκαιο». Τι είναι αυτή η περίεργη αναγωγή ενός κοινωνιολογικού θετικιστή, ενός δημοκράτη διανοουμένου, στον άνθρωπο και στις αξίες που εκφράζουν έναν ιδεαλισμό, όχι με τη φιλοσοφική έννοιααλλά με την έννοια της πίστης και προσήλωσης σε ένα ιδεώδες. Στον άνθρωπο ως υποκείμενο της πολιτείας, ως υποκείμενο της ιστορίας. Στην «Πολιτεία», ελεύθερος πια, ο Δημήτρης Τσάτσος αποκαλύπτεται σε μια βαθιά αισθηματική και πνευματική ενδοσκόπηση: ο σεβασμός για τον άνθρωπο και η αγωνία για τα όρια της ανθρώπινης ύπαρξης, ηαμφισβήτηση ως στοιχείο της αέναης σύγκρουσης και εξέλιξης, η διαμάχη ανάμεσα στην ενότητα και στην πολλαπλότητα, στη δύναμη και στην αδυναμία, η πίστη στη ζωή και στις ανατροπές της αναδεικνύουν έναν πραγματικά ρομαντικό στοχαστή της πολιτείας.
