Η μικρασιατική εκστρατεία και οι άμεσες και έμμεσες συνέπειές της έγιναν η αιτία για μια πλούσια βιβλιογραφική παραγωγή. Μερικά από τα έργα αυτά μπορούν να θεωρηθούν πλέον κλασικά. Λόγω της μεγάλης διεθνούς σημασίας της η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρκετών ξένων επιστημόνων. Η διεθνής βιβλιογραφική παραγωγή καλύπτει μεγάλο εύρος θεμάτων. Μπορούμε να την ταξινομήσουμε με βάση τη χρονική εστίαση, την οπτική και το είδος αφήγησης του συγγραφέα.
Στην πρώτη ενότητα έχουμε κυρίως έργα που η αφήγησή τους ξεκινά από τα τέλη του 19ου αιώνα ή τις αρχές του 20ού και εξιστορούν τις διεθνείς και εσωτερικές πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες οι οποίες οδήγησαν στη μικρασιατική περιπέτεια. Σε αυτήν την κατηγορία ένα από τα βιβλία που ξεχωρίζουν είναι οπωσδήποτε αυτό του πρώην βρετανού πρεσβευτή στην Αθήνα Μichael Llewellyn Smith, Ιonian Vision:Greece in Αsia Μinor 1919-1922, (University of Μichigan Ρress, 1973) και μεταφράστηκε το 2002 από το ΜΙΕΤ. (Το όραμα της Ιωνίας.Η Ελλάδα στη Μικρασία 1919-1922.) Μέσα από μια εξαιρετικά ζωντανή αφήγηση το βιβλίο παρουσιάζει όσα διαδραματίστηκαν σε διπλωματικό, πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο, από τα μέσα της δεκαετίας του 1910 ως το τέλος του πολέμου. Με αφετηρία τη Μεγάλη Ιδέα επιχειρεί επίσης να κατανοήσει το όραμα του Βενιζέλου και την ένταξή του σε ένα σχέδιο διπλωματικών κινήσεων.
Τα βιβλία της δεύτερης ενότητας επικεντρώνονται στο μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα που γέννησε ο πόλεμος: το προσφυγικό ζήτημα. Εδώ το θέμα αυτό αντιμετωπίζεται κυρίως ως στοίχημα της διεθνούς ανθρωπιστικής παρέμβασης και ως ζήτημα για την παραγωγή δημόσιων πολιτικών αλλά και πολιτικών συγκρούσεων. Ως σημείο αφετηρίας της μεγάλης αυτής θεματικής ενότητας μπορούμε να θεωρήσουμε το βιβλίο του πρέσβη των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη κατά τα έτη 1913-1919 και προέδρου της επιτροπής αποκατάστασης προσφύγων την περίοδο 1923-1929 Ηenry Μorgenthau, Ι was sent in Αthens (1929).
Σε επιστημονικό επίπεδο κλασικό πλέον θεωρείται το έργο του Dimitri Ρentzopoulos, Τhe Βalkan Εxchange of Μinorities and its Ιmpact on Greece (Μouton, 1962). Αφού κάνει μια εισαγωγή στη Μεγάλη Ιδέα και στην προϊστορία στα ζητήματα της ανταλλαγής πληθυσμών εμβαθύνει στο θέμα εγκατάστασης των προσφύγων. Ο Πεντζόπουλος αναλύει την επίδραση της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα από εθνολογική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική άποψη. αποτιμώντας τη θετικά. Το βιβλίο υπήρξε σπουδαίο, όχι μόνο για τις αναλύσεις του αλλά κυρίως γιατί διαμόρφωσε την κατοπινή ερευνητική ατζέντα. Για τις συνέπειες της εγκατάστασης των προσφύγων στην πολιτική ζωή αναμφίβολα κλασικό παραμένει, επίσης, το βιβλίο του Γιώργου Μαυρογορδάτου,
Stillborn republic:Social coalitions and party strategies in Greece 1922-1926 (University of California Ρress, 1983). Παρ΄ όλο που το βιβλίο δεν επικεντρώνεται στους πρόσφυγες, εν τούτοις η παρουσία των προσφύγων και η πρόσδεσή τους με τον βενιζελισμό αποτελούν κρίσιμο στοιχείο στην ανάλυση του Μαυρογορδάτου για την κατανόηση τού τι συνέβη στον ελληνικό Μεσοπόλεμο.
Η τρίτη κατηγορία ασχολείται και αυτή με τους πρόσφυγες αλλά με διαφορετική ματιά. Χαρακτηριστικό είναι το γνωστό βιβλίο της Renee Ηirschon, Ηeirs of the Greek Catastrophe, Τhe Social Life of Αsia Μinor Refugees in Ρiraeus (Οxford, 1989). Η μελέτη (μεταφράστηκε στα ελληνικά από το ΜΙΕΤ το 2004) αφορά τη ζωή των προσφύγων στην Κοκκινιά, πενήντα χρόνια μετά την εγκατάστασή τους. Στην παραπάνω οπτική πρέπει να ενταχθεί και το θαυμάσιο βιβλίο του Βruce Clark, Τwice a Stranger:how mass expulsion forged Greece and Τurkey (Granta, 2006)- μεταφράστηκε από τις εκδόσεις Ποταμός το 2007 με τον τίτλο Δύο φορές ξένος. Η προσέγγιση συνιστά αλλαγή στη στάση απέναντι στην ανταλλαγή των πληθυσμών που επέβαλε η Συνθήκη της Λωζάννης. Ως τώρα η ανταλλαγή συνηθιζόταν να αποτιμάται θετικά ενώ αντίθετα ο Clark έχει επικριτική ματιά, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του βιβλίου του.
Θέμα ταμπού στην Τουρκία
Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για τους πρόσφυγες μετατοπίστηκε στην Τουρκία, όπου εκεί ήταν για πολλά χρόνια ένα θέμα ταμπού.Με πρωτοβουλία του συλλόγου ανταλλαγέντων το 2003 διοργανώθηκε μια επιστημονική συνάντηση στην Κωνσταντινούπολη με παρουσία τούρκων,ελλήνων και άλλων επιστημόνων με αντικείμενο τις συνέπειεςτης Συνθήκης της Λωζάννης και την ανταλλαγή των πληθυσμών.Στη συνέχεια εκδόθηκε με επιμέλεια της Μufide Ρekin (Υeniden Κurulan Υasamlar, 1923 Τurk-Υunan Ζorunlu Νufus Μubadelesi, 2005) ένας συλλογικός τόμος που μεταφράστηκε και στα ελληνικά (Κώστας Τσιτσελίκης (επ.),Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών, Κριτική,2006).Ο τόμος αναδεικνύει όλες τις πτυχές που περιστρέφονται γύρω από τη ζωή των προσφύγων στις προηγούμενες ή στις νέες πατρίδες τους.Η εκστρατεία στη Μικρά Ασία και οι συνέπειές της στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών φαίνεται πως μπορούν να αποτελέσουν,σήμερα,αφορμή διαλόγου και κατανόησης μεταξύ των δύο πλευρών του Αιγαίου.Είναι και αυτός ένας άλλος τρόπος για να επουλωθεί το τραύμα.
Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
