Το βιβλίο που έγραψε ο Αλέξανδρος Κιτροέφ, καθηγητής Ιστορίας στο Ηaverford College (Πενσυλβανία, ΗΠΑ), για έναν από τους παλαιότερους ελληνικούς συλλόγους, τον Παναθηναϊκό, εντάσσει την ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου στη διεθνή βιβλιογραφία. Πλάι σε έναν πολύ περιορισμένο αριθμό μελετών, που δεν είναι επετειακές εκδόσεις ή λευκώματα ή απλές καταγραφές ρεκόρ και αποτελεσμάτων αγώνων, η μελέτη του Κιτροέφ, γραμμένη με την ακρίβεια του ιστορικού και την αγάπη του φιλάθλου, συνεισφέρει σε μια κοινωνική ιστορία του ποδοσφαίρου στην Ελλάδα. Πρόθεσή του είναι να γράψει την ιστορία ενός συλλόγου που το 2008 συμπλήρωσε 100 χρόνια συνεχούς ύπαρξης, ο οποίος «ξεκίνησε ως σύλλογος της Αθήνας, γρήγορα απέκτησε εθνική εμβέλεια και τέλος κατόρθωσε να γίνει ο πρεσβευτής της Ελλάδας σε ευρωπαϊκό επίπεδο» (σ.13). Κατά τον Κιτροέφ, ο «ευρωπαϊκός προσανατολισμός» αποτέλεσε εξαρχής βασικό στοιχείο της «ταυτότητας» του Παναθηναϊκού, με απόγειο τη συμμετοχή του στον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών Ευρώπης, το 1971, στο Γουέμπλεϊ απέναντι στον Αγιαξ. Η αναζήτηση της ιδιαίτερης «ταυτότητας» του μεγάλου συλλόγου αποτελεί, πράγματι, τον κεντρικό άξονα πάνω στον οποίο δομείται η ιστορική ανάλυση. Υπ΄ αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Κιτροέφ γράφει μια «βιογραφία» του Παναθηναϊκού, γιατί το αξιοσημείωτο στην ιστορία των ποδοσφαιρικών συλλόγων είναι ότι εμφανίζονται ως αυτόνομες πραγματικότητες, ισχυρά προσωποποιημένες, αρραγείς και ενιαίες. Η ομάδα παρουσιάζεται σαν ένα ενιαίο σώμα, ένας οργανισμός, με τον οποίο οι οπαδοί αναπτύσσουν σχέσεις πάθους και αφοσίωσης. Με σημείο αναφοράς την ομάδα, εξάλλου, αναπτύσσονται συλλογικές ταυτότητες, που ενώνουν τους οπαδούς ως μέλη της ίδιας κοινότητας και των οποίων εμβληματικές μορφές είναι οι παίκτες.
Η Λεωφόρος και οι «Βαζέλες»
Η ταυτότητα του Παναθηναϊκού, αυτό που ο Κιτροέφ ονομάζει «η έννοια και η ιδέα “Παναθηναϊκός”», συμβολίζεται από το πράσινο χρώμα και το τριφύλλι. Τα εξωτερικά σύμβολα θα σημαδέψουν, εξάλλου, τη συνέχεια της ιστορικής του πορείας, μέσα όμως από παράλληλους βαθείς μετασχηματισμούς και μεταβάσεις. Η συνέχεια εντοπίζεται, εκτός από το ίδιο το όνομα, και στον τόπο, στο γήπεδο του συλλόγου. Η περίφημη Λεωφόρος, το γήπεδο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που υπήρξε και έδρα της Εθνικής Ελλάδος, συμπυκνώνει τις συγκινήσεις γενιών νεαρών αγοριών που, κρατώντας το χέρι του πατέρα, πέρασαν το κατώφλι της για να παρακολουθήσουν τον αγώνα της αγαπημένης τους ομάδας. Τόπος και χρόνος «μύησης» στον κόσμο των ανδρών, εφόσον το ποδόσφαιρο είναι κατ΄ εξοχήν ανδρικό άθλημα: εκφράζει ανδρικές αξίες, παρακολουθείται- ακόμη και σήμερα- σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες θεατές και είναι τόπος κατασκευής της ανδρικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ερμηνεύσουμε την προσωνυμία «Βαζελίνες» (αργότερα «Βαζέλες»), που άρχισε να διαδίδεται τη δεκαετία του 1950 από τους αντιπάλους, υποτιμώντας ακριβώς τον ανδρισμό των Παναθηναϊκών (αντίστοιχο με τις «χανούμισσες» της ΑΕΚ).
Η ταυτότητα του Παναθηναϊκού δημιουργείται λοιπόν μέσω διαδικασιών τόσο αυτοπροσδιορισμού όσο και ετεροπροσδιορισμού- μέσα από τα μάτια των αντιπάλων. Στοιχείο συνεχές αυτής της ταυτότητας είναι η αντιπαλότητα με τον Ολυμπιακό, που συμβολίζει (ή τουλάχιστον συμβόλιζε αρχικά) την κοινωνική και πολιτισμική διαφορετικότητα του Πειραιά απέναντι στην πρωτεύουσα Αθήνα. Η έκφραση «αιώνιοι αντίπαλοι» επικυρώνει αυτή την εικόνα βεντέτας και δίνει ιστορικό βάθος σε μια σύγκρουση μονομάχων που παράγει συγκίνηση και πάθος μέσα και έξω από το γήπεδο. Βεβαίως, η τοπικιστική σύγκρουση των αρχών του 20ού αιώνα έχει χάσει το περιεχόμενό της όταν αναμετρούνται πλέον ομάδες πολυεθνικές και επαγγελματικές. Ωστόσο ο συμβολισμός της σύγκρουσης συνεχίζει να υπάρχει σε πείσμα των ιστορικών αλλαγών.
Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
«Επικές» αναμετρήσεις και λαϊκά ινδάλματα
Παρά την εικόνα της συνέχειας, οι αλλαγές είναι βαθιές και ουσιαστικές και σημαδεύουν την ιστορία του ελληνικού και του παγκόσμιου ποδοσφαίρου. Από την εποχή που το ελληνικό ποδόσφαιρο θεμελιώθηκε σύμφωνα με βρετανικά πρότυπα, οι αθλητικές αξίες, η κοινωνική σύνθεση, ο ρόλος του κράτους και της πολιτικής, η οικονομική και εμπορική εκμετάλλευση, η συμμετοχή των ΜΜΕ, έχουν όλα αλλάξει, μεταμορφώνοντας το ίδιο το ποδόσφαιρο. Ηδη από τον Μεσοπόλεμο, προσλαμβάνονται ξένοι προπονητές, μαζικοποιείται το ποδόσφαιρο, ιδρύεται η ΕΠΟ και αναπτύσσεται ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα σωματεία μέσα από τα πρωταθλήματα πόλης και το πρωτάθλημα και το Κύπελλο Ελλάδος. Οι βαθύτερες αλλαγές, ωστόσο, θα συμβούν μεταπολεμικά, με την ίδρυση της Α΄ Εθνικής (1959-1960), τις ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές αναμεταδόσεις των αγώνων, την ανάπτυξη της βιομηχανίας του θεάματος, την ενίσχυση του κρατικού παρεμβατισμού και των πελατειακών δικτύων, την καθιέρωση του «ημιεπαγγελματισμού» και στη συνέχεια του επαγγελματισμού και, τέλος, την ίδρυση των Ποδοσφαιρικών Ανωνύμων Εταιρειών (ΠΑΕ) το 1979.
Ο Κιτροέφ γνωρίζει ότι ένα κομμάτι της ιστορίας που γράφει παραμένει αθέατο: τα «στημένα» παιγνίδια, οι «πουλημένοι» διαιτητές, οι «πιασμένοι» παίκτες, η παράγκα. Είναι οι «σκιές» για τις οποίες γράφει ο Τάκης Λουκανίδης στην αυτοβιογραφία του. Παρά τη νοσταλγία που μοιάζουν να εμπνέουν, λοιπόν, οι παλιές εποχές του ελληνικού ποδοσφαίρου, εκείνες που αποτύπωσε η ταινία Κυριακάτικοι ήρωες (1956) και στοιχειώνουν τις παιδικές μνήμες, ο Κιτροέφ δεν υποκύπτει στην εξιδανίκευση του παρελθόντος. Μέσα από στοιχεία που αντλεί από το αρχείο του Απόστολου Νικολαΐδη και τις εφημερίδες της εποχής, δείχνει ότι δεν υπήρξε «εποχή της αθωότητας». Υπήρξαν όμως «ήρωες», όπως ο «βομβαρδιστής» Αντώνης Τσολίνας, ο Κώστας Λινοξυλάκης, ο Ανδρέας Παπαεμμανουήλ, ο Αριστείδης Καμάρας, ο «ψηλός» Αντώνης Αντωνιάδης, ο «στρατηγός» Μίμης Δομάζος, ο Δημήτρης Σαραβάκος, ο Τάκης Οικονομόπουλος κ.ά. Υπήρξαν τραγικοί ήρωες, σαν τον Λάκη Σοφιανό. Και υπήρξαν «επικές» αναμετρήσεις και ματς, όπως η νίκη 8-2 επί του Ολυμπιακού το 1930. Και, βεβαίως, υπήρξαν πάντοτε οι οπαδοί του Παναθηναϊκού, που κάθε Κυριακή γέμιζαν τη Λεωφόρο ανεμίζοντας πράσινα κασκόλ, πιστοί στην «ιδέα» της ομάδας τους.
