Τα περισσότερα από τα διηγήματα του τόμου γράφτηκαν στα μέσα της δεκαετίας της ΄40 και σε πρώτη ανάγνωση θα λέγαμε ότι εκφράζουν το πνεύμα της εποχής και περιγράφουν την ιταλική κοινωνία όπως την αποτύπωσε με τρόπο μοναδικό ο νεορεαλιστικός κινηματογράφος στις καλύτερες στιγμές του. Αργότερα ο Καλβίνο πρόσθεσε και άλλα διηγήματα, εκτιμώντας και ο ίδιος ότι εκείνα τα νεανικά κείμενα δεν είχαν μόνον ιστορική και γραμματολογική αξία, αλλά και αισθητική. Δεν ήταν απλώς κείμενα εποχής. Συνιστούσαν ταυτοχρόνως και την υπέρβασή της, αφού το στοιχείο του φανταστικού υπάρχει και εδώ όχι ως συνθήκη της γραφής, αλλά ως παράγοντας ανατροπής.
Το διήγημα Τελευταίο έρχεται το κοράκι, που δίνει και τον τίτλο στη συλλογή, είναι τόσο εντυπωσιακό ως σύλληψη και ως εκτέλεση που μας θυμίζει κάποια από τα καλύτερα κείμενα του Μπόρχες. Παραπέμπει ακόμη στο πασίγνωστο ομότιτλο ποίημα του Πόου, με τον οποίο τόσο ο Μπόρχες όσο και ο Καλβίνο έχουν εκλεκτικές συγγένειες- για διαφορετικούς λόγους ο καθένας βεβαίως. Τι συμβαίνει λ.χ. όταν ο ήρωας (όπως ένα παιδί στο διήγημα αυτό), που είναι άριστος σκοπευτής και χτυπά σε χρόνο μηδέν ό,τι φαίνεται και ό,τι κινείται, κυνηγάει έναν στρατιώτη που μη αντέχοντας ή μη πιστεύοντας στο ενδεχόμενο του μοιραίου βγαίνει στο τέλος από την κρυψώνα του και δέχεται τη σφαίρα στην καρδιά; Εκείνη ακριβώς τη στιγμή το κοράκι, που ως τότε έγραφε κύκλους στον αέρα από πάνω του, αρχίζει να κατεβαίνει. Γιατί το κοράκι θα ζήσει, αφού ό,τι άλλο ζωντανό υπάρχει και κινείται θα πεθάνει.
Σε άλλα διηγήματα έχουμε σκηνές από την αντίσταση κατά των Γερμανών, τη μεταπολεμική ζωή στην Ιταλία των πόλεων και της υπαίθρου, συμβάντα της καθημερινής ζωής που αποκτούν μυθικές διαστάσεις, καθώς κάτι παράξενο συμβαίνει κάθε φορά που καθιστά τα καθημερινά περιστατικά τόσο ασυνήθιστα ώστε να έχουμε την αίσθηση ότι η ζωή που ζει κανείς είναι πολύ διαφορετική από αυτήν που προσλαμβάνει.
Τον δημοφιλέστερο ορισμό για το διήγημα τον έδωσε τον 19ο αιώνα ο Εντγκαρ Αλαν Πόου: «Το διήγημα είναι απόσπασμα μυθιστορήματος που μπορεί να διαβαστεί σε δημόσια συγκέντρωση». Τα διηγήματα του Ιταλο Καλβίνο που απαρτίζουν τον τόμο Τελευταίο έρχεται το κοράκι ανταποκρίνονται κατά τον ιδεωδέστερο τρόπο στον ορισμό του Πόου. Πρώτον, διότι σου δίνουν την εντύπωση ότι θα μπορούσαν πράγματι να είναι κεφάλαια μυθιστορημάτων και, δεύτερον, διότι όσοι είναι εξοικειωμένοι με το έργο του συγγραφέα των Αόρατων πόλεων πολύ εύκολα θα διαπιστώσουν ότι εδώ υπάρχουν οι ιδέες, η κοσμολογία και η θεματολογία που κυριαρχούν στα εκτενέστερα κείμενά του. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι τα διηγήματα τούτα είναι αποσπασματικά. Διαθέτουν την αυτονομία τους και υπακούουν στον αριστοτελικό κανόνα της αρχής, της μέσης και του τέλους. Με μία διαφορά ωστόσο. Πρόκειται για κείμενα ανοιχτά, με την έννοια ότι ανοίγουν πεδία πέρα από την αφήγηση, πεδία εσωτερικής μετατόπισης, αυτά που καθιστούν ένα λογοτεχνικό κείμενο σημαντικό και σε κάποιες περιπτώσεις σπουδαίο.
Υπάρχουν πεζογράφοι οι οποίοι προτού αρχίσουν ένα μυθιστόρημα φροντίζουν πιο μπροστά να «προπονηθούν» γράφοντας διηγήματα. Αυτό δεν έχει να κάνει με το ερώτημα αν είναι δυσκολότερο να χρησιμοποιεί κανείς τη μικρή ή τη μεγάλη φόρμα. Αλλοι γράφουν παράλληλα και διηγήματα και μυθιστορήματα. Ο Καλβίνο ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Το μυθιστορηματικό και το διηγηματογραφικό του έργο παρακολουθούν το ένα το άλλο (για να μην αναφερθούμε στο ότι κάποια «μυθιστορήματά» του θα μπορούσε να τα χαρακτηρίσει κανείς εκτενείς νουβέλες). Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε φυσικά και τα διόλου ευκαταφρόνητα δοκίμιά του.
Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΠΟΓΕΙΩΝΕΙ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Οι σημαντικοί συγγραφείς υπηρετούν πιστά το θέμα τους,αυτό όμως που τους διακρίνει είναι η ικανότητά τους να το υπερβαίνουν.Αναμφίβολα ο Καλβίνο ανήκει στις πιο αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις.Γνωρίζει πώς να ξεκινήσει ένα κείμενο καικυρίως- πώς να το κλείσει.Αυτό,όταν μιλάει κάποιος για μια συλλογή διηγημάτων, είναι όχι μόνο σημαντικό αλλά και σπάνιο. Το κάθε διήγημα επομένως μας στέλνει στο επόμενο.Οι συλλογές διηγημάτων πρώτης γραμμής είναι όσες αποτελούνται από αλληλοσυμπληρούμενα κείμενα.Κορυφαίο παράδειγμα οιΔουβλινέζοιτου Τζόυς. Το ίδιο συμβαίνει και με τα διηγήματα αυτά του Καλβίνο,που απαρτίζουν ένα βιβλίο αναγνωστικής απόλαυσης πρώτης τάξεως γραμμένο από τον κορυφαίο μεταπολεμικό πεζογράφο της Ιταλίας και έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα.Οσοι γνωρίζουν τον συγγραφέα από τα μεταγενέστερα έργα του θα αισθανθούν τις δικές του πρώιμες συγκινήσεις διαβάζοντας τα κείμενα αυτά.Και όσον αφορά τους αναγνώστες που έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του θα έλεγα ότι τοΣτο τέλος έρχεται το κοράκιείναι η καλύτερη εισαγωγή προτού στραφούν στα αριστουργήματά του: τιςΑόρατες πόλεις, το Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης και τουςΔύσκολους έρωτες.
Ο Ανταίος Χρυσοστομίδης γνωρίζει άριστα το έργο του Καλβίνο,που το μεταφράζει άλλωστε εδώ και πολλά χρόνια με τρόπο εξαιρετικό- όπως και αυτά τα διηγήματα.
