Ηταν Κυριακή, Μάιος του 1948. Ενας βαρκάρης στη Θεσσαλονίκη είχε πάρει για βόλτα στον κόλπο του Θερμαϊκού δύο αγόρια. Ξαφνικά, κοντά στον Λευκό Πύργο, είδαν να επιπλέει στη θάλασσα το πτώμα ενός άνδρα. Ειδοποίησαν αμέσως την Αστυνομία. Επικεφαλής τότε της Γενικής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης ήταν ο διαβόητος ταγματάρχης Νικόλαος Μουσχουντής, βαμμένος αντικομμουνιστής που ωστόσο έχαιρε της φήμης ικανού αξιωματικού. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι το πτώμα ανήκε στον τριανταπεντάχρονο αμερικανό δημοσιογράφο του CΒS Τζορτζ Πολκ από το Τέξας, που ήταν παντρεμένος. Κάποιος ή κάποιοι τον είχαν πυροβολήσει στη βάση του κρανίου και στη συνέχεια τον έδεσαν χειροπόδαρα και τον πέταξαν στη θάλασσα.
Ποιος όμως είχε λόγο να δολοφονήσει έναν αμερικανό δημοσιογράφο και μάλιστα σε μια περίοδο κατά την οποία μαινόταν στην Ελλάδα ο Εμφύλιος Πόλεμος; Οι φήμες άρχισαν να οργιάζουν. Ορισμένοι (ανάμεσά τους και υπάλληλοι της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα) ισχυρίζονταν ότι λόγω του δύσκολου χαρακτήρα του ο Πολκ είχε αποκτήσει τόσους ορκισμένους εχθρούς ώστε κάποιοι από αυτούς δεν θα δίσταζαν να τον βγάλουν από τη μέση. Αλλοι έλεγαν ότι το θύμα είχε εμπλακεί σε ένα ερωτικό τρίγωνο και άλλοι ότι είχε αποκαλύψει μια σπείρα διακίνησης ναρκωτικών που για να τον εκδικηθεί τον έβγαλε από τη μέση. Δεν έλειψαν και εκείνοι που απέδωσαν τη δολοφονία στους κινδύνους του επαγγέλματος. Ο Πολκ ήταν δημοσιογράφος πρώτης γραμμής που για να καλύψει τα θέματά του είχε μπλέξει με εγκληματικά στοιχεία- και το πλήρωσε.
Τέτοιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις. Πολύ σύντομα ωστόσο η δολοφονία αποδόθηκε σε πολιτικά αίτια. Από την Αριστερά- αλλά και από το Κέντρο- στο ότι τον είχαν δολοφονήσει παρακρατικοί προκειμένου να δώσουν ένα τέλος στα αντικυβερνητικά του ρεπορτάζ και από τη Δεξιά στο ότι ήταν έργο της Αριστεράς που ήθελε να φορτώσει τη δολοφονία στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Δεν ήταν ωστόσο λίγοι και αυτοί που υποστήριζαν ότι οι μυστικές υπηρεσίες δολοφόνησαν τον Πολκ προκειμένου να ματαιωθεί μια συνάντησή του με τον αρχηγό του Δημοκρατικού Στρατού Μάρκο Βαφειάδη.
Οποια από τις παραπάνω εκδοχές (ή συνδυασμός εκδοχών) κι αν ισχύει, εν τούτοις δύο είναι τα βασικά συμπεράσματα στα οποία έχουν καταλήξει σχεδόν όλοι όσοι ασχολήθηκαν και έγραψαν για την πολύκροτη υπόθεση. Πρώτον, ότι ο Πολκ υπήρξε κατά πάσα πιθανότητα ο πρώτος δημοσιογράφος που έπεσε θύμα του Ψυχρού Πολέμου και, δεύτερον, ότι ένας αφανής για τα διεθνή- αλλά εν πολλοίς και για τα ελληνικά- δεδομένα δημοσιογράφος, ο Γρηγόρης Στακτόπουλος, ο οποίος καταδικάστηκε ως δολοφόνος του Πολκ, άδικα πλήρωσε με 12 χρόνια κάθειρξη (η αρχική καταδίκη ήταν ισόβια) ένα έγκλημα που δεν διέπραξε και το οποίο, όπως συμφωνούν όσοι μελέτησαν την υπόθεση, ο Μουσχουντής κατάφερε να του το φορτώσει προκειμένου να βρεθεί ένα εξιλαστήριο θύμα και να κλείσει η υπόθεση.
Πολιτικό θρίλερ
Το βιβλίο του Εντμουντ Κήλυ Φόνος στον Θερμαϊκό (από τα σημαντικότερα που γράφτηκαν για την υπόθεση Πολκ) έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός πολιτικού θρίλερ. Αυτό συνιστά τη μία από τις δύο βασικές του αρετές. Η δεύτερη- και σημαντικότερη- είναι ότι αποτελεί και σήμερα, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στη γλώσσα μας, ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που γράφτηκαν για τη σκοτεινή αυτή υπόθεση που βαραίνει ακόμη την εποχή και, κυρίως, την ελληνική Δικαιοσύνη. Η επανέκδοσή του επομένως παρουσιάζει αυξημένο ενδιαφέρον, όχι μόνο γιατί το βιβλίο δεν υπήρχε για χρόνια στην ελληνική αγορά, αλλά και επειδή η νέα του έκδοση πλουτίζεται με εκτενέστατη και αναλυτική εισαγωγή του Τζον Ιατρίδη, ομότιμου καθηγητή Διεθνούς Πολιτικής στο Connecticut State University. Η σημασία της έχει πρόσθετη αξία, αφού αφενός μεν κρίνει και αναλύει τα βιβλία που γράφτηκαν για την υπόθεση Πολκ από έλληνες και ξένους ερευνητές και αφετέρου δε θέτει επιτακτικά το αίτημα να επαναληφθεί η δίκη του Γρηγόρη Στακτόπουλου που «η τραγική του περίπτωση έχει παραμείνει τυλιγμένη σε επίσημη σιωπή και δημόσια αδιαφορία για πάρα πολύ καιρό». Οσοι ασχολήθηκαν με την υπόθεση συμφωνούν πως το πιθανότερο είναι να μη μάθουμε ποτέ την αλήθεια για το ποιος σκότωσε τον δημοσιογράφο του CΒS, όμως όπως γράφει ο Ιατρίδης «εξήντα χρόνια με τά μπορούμε να εξαγάγουμε μια σαφή ετυμηγορία:ο Στακτόπουλος ήταν αθώος των κατηγοριών για τις οποίες καταδικάστηκε,και θύμα μιας επίσημης σκευωρίας». Ας προσέξουμε ότι ο Ιατρίδης δεν λέει «συμπέρασμα», αλλά χρησιμοποιεί τον όρο «ετυμηγορία». Και η κατηγορία ότι ο Στακτόπουλος υπήρξε θύμα σκευωρίας- επίσημης μάλιστα- είναι πολύ βαριά για να την αγνοήσει κάποιος.
Τέσσερις αιτήσεις έχουν υποβληθεί ως σήμερα στον Αρειο Πάγο για να ακυρωθεί η δίκη του 1949. Η πρώτη το 1977 από τον ίδιο τον Στακτόπουλο- που απορρίφθηκε. Ο άτυχος δημοσιογράφος πέθανε το 1998. Τις επόμενες τρεις τις υπέβαλε η χήρα του (το 1999, το 2002 και το 2006). Και αυτές απορρίφθηκαν με δικαιολογίες που δεν έπεισαν ουσιαστικά κανέναν. Παρά το γεγονός ότι γι΄ αυτό, μολονότι δεν το είπε ανοιχτά αλλά επικαλέστηκε «προσωπικούς λόγους», παραιτήθηκε ο αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου Αθανάσιος Γ. Καφίρης, ο οποίος εξέδωσε πριν από δύο χρόνια ένα εξαίρετο βιβλίο με τον εύγλωττο τίτλο Η υπόθεση Πολκ/ Στακτόπουλου.Μια ανθρώπινη τραγωδία.
Το βιβλίο του Κήλυ επομένως έρχεται να υποβάλει εκ νέου ένα οδυνηρό ερώτημα: Πόσα χρόνια πρέπει να περάσουν για να αποκατασταθεί η τιμή και η υπόληψη ενός ανθρώπου, έστω κι αν έχει στο μεταξύ πεθάνει; Υπάρχουν αρκετές παρόμοιες περιπτώσεις στην Ιστορία, με γνωστότερη εκείνη του Ζαν Καλάς που τον Μάρτιο του 1762 πέθανε μαρτυρικά πάνω στον τροχό, αφού καταδικάστηκε ως δολοφόνος του γιου του. Και αυτό γιατί, ισχυρίστηκαν τότε, δεν μπορούσε ως προτεστάντης να ανεχθεί ότι ο γιος του Μαρκ Αντουάν μεταστράφηκε στον καθολικισμό. Ο Βολτέρος έταξε σκοπό της ζωής του να αποκαταστήσει την τιμή του «δολοφονημένου μάρτυρα», όπως είχε αποκαλέσει τον Καλάς. Το κατάφερε τρία χρόνια αργότερα, όταν η δίκη έγινε ξανά και ο Καλάς αθωώθηκε. Αυτά στη Γαλλία του 18ου αιώνα. Αλλά σήμερα, στον 21ο, η υπόθεση Στακτόπουλου στη χώρα μας παραμένει δυστυχώς ακόμη ανοιχτή.
«Ο Στακτόπουλος ήταν αθώος»
O Εντμουντ Κήλυ δεν χρειάζεται συστάσεις.Οι εξαίρετες μεταφράσεις του (του Καβάφη,του Σεφέρη,του Ελύτη,του Ρίτσου,του Σικελιανού,του Γκάτσου),αλλά και τα πρωτότυπα κείμενά του (μελέτες,δοκίμια,μυθιστορήματα,ταξιδιωτικά κείμενα) συνθέτουν ένα πλούσιο συγγραφικό έργο από το οποίο προκύπτει μια από τις πλέον εξέχουσες προσωπικότητες των αμερικανικών Γραμμάτων.Ο Κήλυ έχει ακατάλυτους δεσμούς με την Ελλάδα, τη λογοτεχνία και την κουλτούρα της που τις τίμησε και τις προέβαλε στις ΗΠΑ όσο κανείς άλλος στη μεταπολεμική εποχή.Είναι εύλογη λοιπόν η ευαισθησία του όσον αφορά την υπόθεση Πολκ.Με την ευκαιρία της επανέκδοσης του βιβλίου του επικοινωνήσαμε μαζί του τηλεφωνικά,στις Ηνωμένες Πολιτείες,και μας είπε ανάμεσα στα άλλα και τα εξής: «Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που επανεκδίδεται το βιβλίο μου για την υπόθεση Πολκ.Εχουν περάσει πάνω από 60 χρόνια από τη δολοφονία του και η υπόθεση παραμένει ανοιχτή.Αμφιβάλλω αν μετά από τόσον καιρό θα βρεθούν οι πραγματικοί ένοχοι αλλά υπάρχει ένα μείζον ζήτημα:η αποκατάσταση της τιμής και της μνήμης ενός ανθρώπου που καταδικάστηκε για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε. Ο Στακτόπουλος ήταν αθώος.Αυτό πλέον είναι κοινή πεποίθηση.Είναι πολύ σημαντικό ότι το βιβλίο μου,που επανεκδίδεται όπως ακριβώς το έγραψα,συνοδεύεται από την εξαίρετη εισαγωγή του Τζον Ιατρίδη,ο οποίος είναι ο σημαντικότερος ιστορικός εκείνης της περιόδου.Η εισαγωγή του το συμπληρώνει,αφού περιλαμβάνει τα όσα επακολούθησαν μετά την έκδοσή του.Αρχισα να γράφω το “Φόνος στον Θερμαϊκό” χρησιμοποιώντας την τεχνική του μυθιστορήματος όσον αφορά την αφήγηση.Ηθελα να γράψω ένα βιβλίο συνθέτοντας τα πραγματικά περιστατικά με την τεχνική της μυθοπλασίας.Αυτό έκανα αλλά στηριγμένος μόνο στις διαθέσιμες πηγές και τα ντοκουμέντα.Ελπίζω η επανέκδοσή του να βοηθήσει ώστε τουλάχιστον να κλείσει επιτέλους το θέμα Στακτόπουλου και να αποκατασταθεί η μνήμη του».
Τιμητική εκδήλωση για τον Εντμουντ Κήλυ θα γίνει την Τρίτη 8 Ιουνίου,στις 7 μ.μ.
(Πειραιώς 138).Θα μιλήσουν ο Αγγελος Δεληβορριάς, ο Θανάσης Βαλτινός,ο Νάσος Βαγενάς,ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης,ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και ο Ντίνος Σιώτης.
