Η Ελένη Αρβελέρ λέει ότι το Βυζάντιο είναι ο κρίκος της συνέχειάς μας διότι από την Υστερη Αρχαιότητα αυτό κράτησε και έφερε ως τις ημέρες μας τη γλώσσα και την Ορθοδοξία. Μόνο που για αιώνες ήταν ένας χαμένος κρίκος ο οποίος για τον πολύ κόσμο ανακαλύφθηκε μόλις πριν από μερικές δεκαετίες, όταν προς το τέλος του 20ού αιώνα άνοιξαν οι βαριές πόρτες της αυτοκρατορίας και ο κόσμος ξεχύθηκε βλέποντας μαγεμένος το ξεχασμένο βασίλειο. Ετσι στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα ξαφνικά κατακλυστήκαμε από εκθέσεις για το Βυζάντιο, βιβλία για το Βυζάντιο και καταλόγους των εκθέσεων για το Βυζάντιο.

Τελευταία έκθεση αυτής της… σειράς είναι η έκθεση της Royal Αcademy και του Μουσείου Μπενάκη στο Λονδίνο. Σε τι διαφέρει από τις τόσες άλλες εκθέσεις που έγιναν για το Βυζάντιο τα τελευταία χρόνια; Θα λέγαμε μόνο ότι είναι και αυτή μια άλλη άποψη, μια διαφορετική επιλογή αριστουργημάτων, αλλά επίσης και μια έκθεση που «αγκαλιάζει» τα χίλια χρόνια που διήρκεσε αυτή η αυτοκρατορία και φωτίζει την πίστη, την τέχνη, τη ζωή και τη δημιουργία των ανθρώπων της στην εκκλησία, στο σπίτι, στην πόλη. Η διαφορά της βρίσκεται στην επιλογή των έργων που εκτίθενται και στα μυστικά μηνύματα που κρύβει το κάθε έργο, και αυτά είναι πολλά. Οπως γίνεται με όλες τις εκθέσεις, εκδόθηκε και ένας κατάλογος.

Ο κατάλογος εξηγεί ίσως περισσότερο και από την ίδια την έκθεση το νόημα αυτού του εγχειρήματος και το νόημα αυτής της αυτοκρατορίας που στο ζενίθ της δόξας της απλωνόταν σε όλη τη Νότια Ευρώπη, στη Μικρά Ασία και στην Ανατολία και αργότερα έφθανε ως τη Ρωσία. Στις σελίδες του έχει κλειστεί η πίστη, το πνεύμα, ο πλούτος και η τέχνη χιλίων χρόνων με εντυπωσιακές απεικονίσεις έργων μεταλλοτεχνίας, με κοσμήματα και χειρόγραφα, εικόνες και ψηφιδωτά, με αριστουργήματα που συγκεντρώθηκαν από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, από μοναστήρια και ιδρύματα, και όλα τους αποκαλύπτουν την εντελώς ιδιαίτερη υφή μιας τέχνης που πλάστηκε από την πίστη των ανθρώπων.

100 βυζαντινολόγοι
Περίπου 100 βυζαντινολόγοι έχουν συνεισφέρει με τις εργασίες τους στη δημιουργία αυτού του καταλόγου που δεν είναι σουβενίρ, δεν είναι αναμνηστικό μιας έκθεσης που έλαμψε για ένα διάστημα και μετά, όταν έσβησαν τα φώτα, ξεχάστηκε. Αυτός ο κατάλογος είναι η ψυχή και η ουσία της έκθεσης, είναι ο οδηγός που ανοίγει διάπλατα τις πόρτες ενός χαμένου κόσμου και μιας ξεχασμένης αυτοκρατορίας. Και είναι έτσι σχεδιασμένος ώστε καθώς τον κρατάς και τον ξεφυλλίζεις ακολουθείς χωρίς να το καταλάβεις έναν άλλο τρόπο «επίσκεψης». Είσαι μόνος απέναντι στα αριστουργήματα. Και αυτό είναι ένα τρομερό προνόμιο. Είναι σαν για σένα αποκλειστικά να έχει γράψει την «Εισαγωγή στο Βυζάντιο» ο Cyril Μango, σαν αποκλειστικά για σένα να έχουν γίνει όλα, οι πρόλογοι στο κάθε τμήμα της έκθεσης, τα λήμματα για το κάθε αντικείμενο- λήμματα που είναι μελέτες και όχι μεγάλες λεζάντες-, και η φωτογράφιση των έργων που «στέκονται» μεγάλα και ολόκληρα απέναντί σου.

Ο κατάλογος ακολουθεί την έκθεση που είναι στημένη με χρονολογική σειρά και κατά θέματα: στην εκκλησία, στη βασιλική αυλή, στο σπίτι, στην κοινωνία και στις παραμέτρους όλων αυτών. Παντού αισθάνεσαι την πίστη και τη λατρεία. Είναι σαν να κρατάς ένα μαγικό κλειδί που μπορείς όχι μόνο να δεις αλλά και να ακούσεις τι σου ψιθυρίζουν οι Παναγιές και τι σου τραγουδάνε οι άγγελοι. Ηδη όμως μέσα σε αυτό το χοντρό βιβλίο προχωράς δύσκολα. Από την αρχή του ξεφυλλίσματος δύσκολα μπορείς να γυρίσεις τη σελίδα με τον Παντοκράτορα του Μπαρτζέλο, μικροψηφιδωτό έργο που έγινε στην Κωνσταντινούπολη τον 11ο αιώνα και είναι αδύνατο να διακρίνεις τις ψηφίδες του. Δεν είναι όμως αυτό που τραβάει την προσοχή σου όσο ο βαθυκύανος μανδύας του Χριστού που σε μαγνητίζει σχεδόν περισσότερο και από το αυστηρό Του βλέμμα. Αρκετές σελίδες πιο κάτω θα βρεις το Δισκοπότηρο των Πατριαρχών από τον Αγιο Μάρκο της Βενετίας με την αιμάτινη επιφάνεια από αλάβαστρο. Και αυτό έγινε στην Κωνσταντινούπολη τον 10ο αιώνα και για μερικούς είναι έργο πολύ πιο δραματικό από το λεγόμενο Αγιο Δισκοπότηρο της Αντιόχειας του 6ου αι., το τόσο φορτωμένο με χρυσές σκαλιστές παραστάσεις επάνω στο λιτό του αργυρό σώμα. Αξίζει ακόμη μια «βόλτα» στον 6ο αιώνα για να σταματήσεις στον ορειχάλκινο κάδο του Μουσείου Μπενάκη με παραστάσεις κυνηγιού λέοντος, απτή απόδειξη της συνέχειας από την αρχαιότητα.

Η στάση και το βλέμμα
Πώς φεύγει όμως κανείς από αυτόν τον θαυματουργό αιώνα χωρίς να ξαναδεί την εγκαυστική εικόνα σε ξύλο της Παναγίας Βρεφοκρατούσας από το Κίεβο, λάφυρο και αυτή από τη Μονή Σινά; Την πρωτοείδαμε στην Αθήνα, στο γύρισμα της χιλιετίας, στη θαυμάσια έκθεση που είχε προτείνει ο Αγγελος Δεληβορριάς και είχε επιμεληθεί η Μαρία Βασιλάκη. Είναι μια εικόνα που όλοι οι μελετητές της υποστηρίζουν ότι η στάση της Παναγίας είναι μοναδική, το ίδιο και το βλέμμα της. Μόνο; Τέλος, δες και τον Σταυρό Λιτανείας του 11ου αιώνα- και αυτός έργο κωνσταντινουπολίτικο, με ένθετες παραστάσεις από τη ζωή και τη σταύρωση του Ιησού, το οποίο τώρα βρίσκεται στο Μουσείο του Cluny στο Παρίσι. Ηρθε η ώρα να κλείσεις το βιβλίο γιατί αν συνεχίσεις οι εικόνες θα μπερδευτούν και θα λιώσουν. Ηδη όμως ξεγελάστηκες γιατί στον γύρο που έκανες ακολούθησες τον δικό μου δρόμο. Ηρθε η ώρα να βρεις τον δικό σου.

Ο κατάλογος, όπως άλλωστε και η έκθεση, πραγματοποιήθηκε χάρη στη χορηγία τριών μεγάλων ιδρυμάτων. Είναι το Ιδρυμα Ι. Φ. Κωστόπουλου, το Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη και το Ιδρυμα Σταύρου Νιάρχου. Θα ήταν αδύνατο να αναφέρουμε τα σχεδόν 100 ονόματα των βυζαντινολόγων που εργάστηκαν για να γίνει αυτός ο θαυμάσιος κατάλογος. Ενδεικτικά μόνο θα αναφέρουμε τον Robin Cormack και τη Μαρία Βασιλάκη που επιμελήθηκαν την όλη έκδοση και τα ονόματά τους βρίσκονται κάτω από πολλά λήμματα· τον Τhomas Μathews που γράφει για τη θρησκευτική τέχνη, τον Ηenry Μaguire που καλύπτει το διάστημα από τον Μ. Κωνσταντίνο ως την Εικονομαχία, τη Δήμητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή που αναλύει την καθημερινή ζωή στο σπίτι, τη Νανώ Χατζιδάκη που αναπτύσσει την εικονογραφία· θα αναφερθούμε συνολικά και δυστυχώς ανώνυμα σε όλους τους άλλους βυζαντινολόγους που γράφουν για τη μεταλλοτεχνία, τη λατρεία στην εκκλησία, για το Βυζάντιο στη Δύση και στην Ανατολή, για τις εικόνες του Σινά. Χάρη σε όλους αυτούς ο κατάλογος «Βυζάντιο 330-1453» είναι ένα θαυμάσιο μαγικό βιβλίο, που τα παιδιά θα ονόμαζαν το κυνήγι του θησαυρού και εμείς σωστότερα το λέμε το κυνήγι του χαμένου κρίκου.