«Ο Αριστοτέλης στο Ορος Σεν Μισέλ», το βιβλίο του 48χρονου Σιλβέν Γκουγκενχάιμ, ξεσήκωσε εφέτος την άνοιξη ένα πρωτοφανές κύμα αντιδράσεων και πολεμικής στους κύκλους των Μεσαιωνικών Σπουδών και όχι μόνο. Βυζαντινολόγοι και ιστορικοί του Μεσαίωνα, φοιτητές και ο συνδικαλιστικός τους σύλλογος, εφημερίδες, αλλά και ένα ευρύτερο κοινό που εύκολα «αρπάζεται» για λόγους πολιτικούς ή έστω ιδεολογικούς, πήραν μέρος σε ένα κυνήγι μαγισσών που κρατάει τώρα τρεις μήνες. Ο λόγος είναι ότι ο συγγραφέας επιχειρεί να παραγράψει την άποψη που επικρατεί από τα μέσα του περασμένου αιώνα, ότι πρώτοι οι Αραβες και το Ισλάμ έφεραν τα αρχαία ελληνικά κείμενα και την παιδεία στην Ευρώπη και της άνοιξαν τον δρόμο για την Αναγέννηση. Κατά τον Γκουγκενχάιμ ήταν οι μοναχοί στο Ορος Σεν Μισέλ που είχαν μεταφράσει τον Αριστοτέλη και τους άλλους αρχαίους και πέρασαν πρώτοι την ελληνική γνώση στη Δύση. Η διαφορά είναι μόνο 50 χρόνια στον 12ο-13ο αιώνα, που όμως, όπως φαίνεται, είναι πολύ σημαντική σε μια τέτοιου είδους «κούρσα». (Sylvain Gouguenheim, Aristote au Mont -Saint-Michel, εκδόσεις Seuil, σελ. 280, τιμή 21 ευρώ)
Ισλαμικός διαφωτισμός
Ο Σιλβέν Γκουγκενχάιμ είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας σε μία από τις μεγάλες σχολές της Γαλλίας, την Ecole Normale Supérieure της Λυών, ενώ έχει ασχοληθεί και με την ιστορία των σταυροφοριών. Εχει εκδώσει εργασίες πάνω σε αυτό το θέμα και τελευταία, στις αρχές της χρονιάς, κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Οι Τεύτονες Σταυροφόροι» (Les Chevaliers Teutoniques). Δεν είναι λοιπόν, τουλάχιστον από χρονολογικής απόψεως, μακριά από την ειδικότητά του το θέμα του τελευταίου βιβλίου του που κυκλοφόρησε αμέσως μετά, στα τέλη Μαρτίου, και έχει τίτλο «Ο Αριστοτέλης στο Ορος Σεν Μισέλ». Σε αυτό υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία, η ιατρική, η αστρονομία, τα μαθηματικά και οι άλλες επιστήμες και ελληνικά κείμενα μεταφράστηκαν στα λατινικά και έφθασαν πρώτα στη Δύση όχι από την Ανατολή και τους άραβες σοφούς του Ισλαμικού Διαφωτισμού, αλλά από ευρωπαίους μοναχούς εγκατεστημένους στη Δύση. Εκεί λειτουργούσε ένα εργαστήριο μεταφράσεων και από εκεί μεταλαμπαδεύτηκαν τα φώτα της ελληνικής αρχαιότητας στην Ευρώπη. Βέβαια απομένει στους ειδικούς για την ιστορία του Μεσαίωνα και στους ιστορικούς του Βυζαντίου να αποφανθούν για την ορθότητα της άποψης αυτής. Ωστόσο, καθώς η εκδοχή αυτή αντικρούει κατά κάποιον τρόπο τα όσα πιστεύονταν ως τώρα, ιδίως αγγίζει ένα πολύ ευαίσθητο σημείο που δεν είναι άλλο από την οφειλή της Ευρώπης στον Ισλαμικό Διαφωτισμό, τα πράγματα παίρνουν άλλη τροπή. Ετσι φθάνουμε στα… κληρονομικά της Ευρώπης.
Η αφύπνιση των λαών
Σε ποιους λοιπόν οφείλει τις ελληνικές ρίζες της η χριστιανική Ευρώπη; Στους άραβες χριστιανούς, στους άραβες μουσουλμάνους, στον Αβερρόη, τον μουσουλμάνο μελετητή του Αριστοτέλη στον 12ο αιώνα, ή στους ευρωπαίους μοναχούς; Ποιοι της άνοιξαν τον δρόμο για την Αναγέννηση; Και η Αναγέννηση άνθησε έτσι ξαφνικά στην Ευρώπη ή μήπως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πολύ νωρίτερα, τον 9ο αιώνα, είχε προηγηθεί η αφύπνιση των λαών που αποτελούσαν τη μεγάλη αυτοκρατορία του Καρλομάγνου; Τότε δηλαδή που ο αυτοκράτορας ενεθάρρυνε τη μελέτη των ελληνικών γραμμάτων και ήδη στα μοναστήρια αυτής της περιόδου είχε αρχίσει η αντιγραφή αρχαίων και ιερών χειρογράφων που προετοίμασαν το έδαφος για την Αναγέννηση;
Πολύ γρήγορα το βιβλίο προκάλεσε αντιρρήσεις που κυμαίνονται περισσότερο σε ιδεολογικό παρά σε επιστημονικό επίπεδο. Οι φοιτητές της Ecole Normale, το συνδικαλιστικό τους όργανο, ακόμη και ορισμένοι καθηγητές υπέγραψαν διαμαρτυρία σύμφωνα με την οποία το βιβλίο προωθεί ένα σχέδιο για να παραγραφούν οι οφειλές της Ευρώπης στους Αραβες και στο Ισλάμ. Ακόμη, του καταλογίζουν ότι παρέβλεψε βασικές αρχές της πανεπιστημιακής δεοντολογίας καθώς δεν ανέφερε σε καμία φοιτητική συγκέντρωση το γεγονός ότι κάνει αυτή την έρευνα. Από την άλλη μεριά οι φοιτητές του συγγραφέα δημοσιοποίησαν μια δική τους δήλωση, με την οποία υποστηρίζουν τον καθηγητή τους, ενώ δεν άργησε να πάρει μέρος στον καβγά και η προοδευτική γαλλική διανόηση. Πολλοί υποστηρίζουν πως αν το βιβλίο κυκλοφορούσε σε κάποια άλλη χώρα η κριτική θα περιοριζόταν στους ακαδημαϊκούς κύκλους και στους ειδικούς. Δεν είναι όμως λίγοι και εκείνοι που λένε πως αν το βιβλίο είχε εκδοθεί από κάποιον μικρότερο ή περιθωριακό εκδοτικό οίκο, το πράγμα θα περνούσε απαρατήρητο. Το ότι όμως το έργο εκδόθηκε από τον έγκυρο Seuil, που εκτός των άλλων θεωρείται πως ανήκει ή – σωστότερα – στηρίζει και προωθεί την προοδευτική ή και αριστερή διανόηση, είναι η πραγματική αιτία αυτής της διαμάχης.
Διάλεξαν στρατόπεδο
Οι «κριτικοί» διάλεξαν στρατόπεδο, το ίδιο και οι «μπλόγκερ» που εισέβαλαν στο Διαδίκτυο, και ο Γκουγκενχάιμ βρέθηκε στη μέση. Και όπως ομολογεί σε συνέντευξή του στη γαλλική εφημερίδα «Le Figaro» αισθάνεται βαθιά απογοητευμένος και πληγωμένος από την πολεμική που του ασκείται, ιδίως όταν, όπως λέει, βλέπει στις διαμαρτυρίες τις υπογραφές ανθρώπων που δεν έχουν καν διαβάσει το βιβλίο. Μ’ αυτά και μ’ αυτά ο συγγραφέας παραιτήθηκε από τη σχολή, η οποία σε μια προσπάθεια να ηρεμήσουν τα πνεύματα εξέφρασε τη λύπη της για την κριτική που έγινε στο έργο, μια κριτική που, όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση, δεν είναι του επιπέδου του πανεπιστημίου.
Στην ίδια εφημερίδα σημειώνεται ότι υπάρχουν και υποστηρικτές του Γκουγκενχάιμ, όπως για παράδειγμα ο παγκοσμίως αναγνωρισμένος ιστορικός του Μεσαίωνα Jacques Le Goff, ο οποίος είπε ότι «βρίσκει το βιβλίο ενδιαφέρον, αν και συζητήσιμο», προσθέτοντας ότι οι πιο μεγάλοι ιστορικοί του Μεσαίωνα αρνήθηκαν να υπογράψουν τις διαμαρτυρίες που το καταδικάζουν. Βεβαίως υπάρχουν κι άλλοι που υποστηρίζουν τον Γκουγκενχάιμ, ενώ σχεδόν όλοι παραδέχονται πως το βασικό λάθος του ήταν το ότι μπλέχτηκε σε μια υπόθεση που έχει να κάνει με τη συμβολή του Ισλάμ στην ανάπτυξη και εν κατακλείδι στην ταυτότητα της Ευρώπης. Τώρα, τρεις μήνες μετά την εμφάνιση του βιβλίου, η θύελλα μοιάζει να καταλαγιάζει. Μάλιστα υπάρχει και η πιθανότητα να προσπεραστεί η κρίση χωρίς ελληνική συμμετοχή, μια και οι ελληνικές ρίζες της Ευρώπης δεν αμφισβητούνται. Η διαμάχη βρίσκεται στη διαδρομή και στα κληρονομικά της Ευρώπης. Η ελληνική γνώση έφθασε στη Δύση με τους Αραβες μέσω της κατεχόμενης από τους Μαυριτανούς Ισπανίας ή μέσω Σικελίας και Νορμανδίας (Ορος Σεν Μισέλ); Αυτό είναι το ερώτημα και για την απάντηση… πολλοί λαοί ερίζουσι.
Το βιβλίο «Aristote au Mont- Saint-Michel», καρπός εξάχρονης έρευνας του Σιλβέν Γκουγκενχάιμ, θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ολκός.
