Αφότου ο Αμερικανός Τζακ Μάιλς έγραψε τη Βιογραφία του Θεού (Knopf 1995, Ελληνικά Γράμματα, 2007) και κέρδισε το Πούλιτζερ Βιογραφίας γι’ αυτό το διανοητικό άλμα – παρουσιάζεται ένας πνευματικός χαρακτήρας να έχει ζωή με αρχή, μέση και τέλος -, έπρεπε κάποιος να αποδώσει τα ίσα και στον Διάβολο. Τρεις εκδοχές παρουσιάστηκαν αυτομάτως στο διεθνές κοινό: η ήδη υπάρχουσα γαλλική Βιογραφία του Διαβόλου (1993) του Ζεράρ Μεσαντιέ σε αγγλική μετάφραση (1996), Ο θάνατος του ΣατανάΠώς οι Αμερικανοί έχασαν την αίσθηση του Κακού (1996) του Αντριου Ντελμπάνκο για την πάλη ανάμεσα στην έξωση του Σατανά υπό την πίεση του μοντερνισμού και στη δίψα για επιστροφή του, και η Βιογραφία του Διαβόλου (1996) του Βρετανού Πίτερ Στάνφορντ για μία ακόμα ανακεφαλαίωση του θέματος «η εξέλιξη του Διαβόλου στη χριστιανική σκέψη». Το τελευταίο μεταφράστηκε και στα ελληνικά.


Η κερασφόρα μορφή του


Κατ’ αρχάς, ο Σατανάς δεν παρουσιάστηκε ξαφνικά από το πουθενά στην ενήλική του μορφή για να ταλαιπωρήσει τον Ιώβ, να βάλει τον Ιησού σε πειρασμό και να κατατρομοκρατεί τις επόμενες γενιές των χριστιανών. Μοιάζει να έχει προγόνους στην Εγγύς Ανατολή, στον ιουδαϊσμό και στον ισλαμισμό. Οι αρχαίοι Ελληνες δεν έχουν να παρουσιάσουν ούτε έναν θεό που να θυμίζει αυτόν που αργότερα έγινε ο χριστιανικός Διάβολος, και παρ’ όλα αυτά οι χριστιανοί συγγραφείς και καλλιτέχνες οφείλουν ένα μεγάλο χρέος στους Ελληνες για τη διαμόρφωση των γνωστότερων χαρακτηριστικών του Εωσφόρου από τα συστατικά της προσωπικότητας του Ερμή – οδηγού των νεκρών στον Αρη, και κυρίως του Πάνος – θεού της σεξουαλικής επιθυμίας. Η κερασφόρα, τριχωτή, κατσικίσια μορφή του τελευταίου αποτέλεσε το πρότυπο ενός μεγάλου αριθμού ζωγραφικών έργων με θέμα τον ρωμαλέο και ζωώδη Διάβολο του 5ου αιώνα, οπότε οι χριστιανοί θα καταδίκαζαν οτιδήποτε είχε σχέση με το σεξ ως κακό και διαβολικό.


Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της πρώτης χιλιετίας, ο χριστιανισμός προσπάθησε να συμβιβάσει τον πανάγαθο, γενναιόδωρο και παντοδύναμο Δημιουργό με την ύπαρξη του Κακού στον κόσμο, οπότε απέδωσε στον Σατανά τον ρόλο του περιοριστικού παράγοντα της παντοδυναμίας του Θεού, αλλά μετά θόλωσε τα νερά με αναφορές σε έναν προσωπικό και ενσαρκωμένο Διάβολο. Αντιθέτως, ο ισλαμισμός και ο ιουδαϊσμός αντιστάθηκαν στον πειρασμό να περιορίσουν τη δύναμη του Αλλάχ και του Ιεχωβά, οπότε ο δικός τους Διάβολος, αποκαλούμενος Ιμπλις ή Σεϊτάν, δεν παρενοχλεί ιδιαίτερα ούτε τον Αλλάχ ούτε την ανθρωπότητα. Οπως σημείωσε ο Κάρεν Αρμστρονγκ: «Στο Ισλάμ ο Διάβολος είναι ένας τετριμμένος, ασήμαντος, ανόητος και αδαής χαρακτήρας. Οταν οι Ιρανοί παρομοίασαν την Αμερική με τον Διάβολο δεν εννοούσαν ότι ήταν μια διαβολική χώρα, αλλά ότι ήταν μια ανόητη χώρα, η προσωποποίηση της ευτέλειας».


Συμβόλαιο με τον Αντίχριστο


Για τον χριστιανισμό ο Διάβολος θα χρησίμευε πολύ συχνά για τη δαιμονοποίηση του εκάστοτε εχθρού. Η συμπαντική μάχη του Θεού και του Σατανά θα αντικατοπτριζόταν πια πάνω στη Γη μέσα από τις αντιπαραθέσεις χριστιανών και μουσουλμάνων. Ο Μωάμεθ ήταν η ενσάρκωση του Διαβόλου και οι οπαδοί του οι υπηρέτες του Σατανά. Στη συνέχεια, αφού πρώτα θύματα των σταυροφόρων ήταν οι εβραίοι των πόλεων Μετς, Μάινζ, Γουόρμς, Πράγας και Σπάγιερ, η δαιμονοποίηση των εβραίων της Ευρώπης θα γινόταν ένα από τα πρωιμότερα, ανθεκτικότερα στον χρόνο και πλέον ολέθρια παραδείγματα της χριστιανικής συνήθειας του στιγματισμού όσων φαίνονταν να έχουν σκοπό την υπονόμευση της Χριστιανοσύνης. Ανάλογο ζενίθ της καταστροφικής επιρροής του Διαβόλου σημειώθηκε από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα, οπότε αντιμετωπίστηκε με το κυνήγι των μαγισσών και τη θανάτωση 100.000 ανθρώπων στην πυρά. Η πιο ενοχοποιητική «απόδειξη» που παρουσιαζόταν εναντίον τους στα δικαστήρια των Ισπανίας, Γερμανίας, Αγγλίας και Νέας Αγγλίας ήταν η υπόδειξη ότι είχαν κάνει συμβόλαιο με τον Διάβολο. Με το κυνήγι των μαγισσών η Εκκλησία άδραξε την ευκαιρία να ξεριζώσει τις παραδοσιακές δοξασίες, παρ’ ότι η ίδια πάντοτε ενέκρινε τις δικές της μορφές μαγείας και δεισιδαιμονίας. Η επακόλουθη εμφάνιση του προτεσταντισμού ενέτεινε τις δραστηριότητες της Ιεράς Εξέτασης, ενώ στη Γερμανία άνθησε ένα εμπόριο σκίτσων, στα οποία ο Διάβολος εικονίζεται να ψιθυρίζει οδηγίες στο αφτί του Λούθηρου.


Οι άνθρωποι της Αναγέννησης εξακολουθούσαν να είναι θεολόγοι και μερικοί άσκησαν μεγάλη επιρροή. Χριστιανοί διανοητές όπως ο Ντεζιντέριους Ερασμος δεν αρνήθηκαν την ύπαρξη του Σατανά, αλλά τον υποβίβασαν σε μια θέση που πίστευαν ότι του ταίριαζε πιο πολύ: στην κατηγορία των αποτυχημένων. Τέτοιου είδους αναζητήσεις τροφοδοτήθηκαν από τον ρυθμό των επιστημονικών ανακαλύψεων. Το πάθος του Γαλιλαίου Γαλιλέι για την επιστήμη και την εξερεύνηση τού κόστισε ακριβά, αλλά αν και η Εκκλησία είχε τη δυνατότητα να καταδιώκει άτομα, δεν μπορούσε να καταπνίγει ούτε τα ερωτήματα που έθεταν, ούτε τις απαντήσεις που πρότειναν. Σύντομα θα κυκλοφορούσε το θεατρικό έργο του Μπεν Τζόνσον Ο Διάβολος είναι ένας Γάιδαρος, η κωμωδία του Σαίξπηρ Οθέλλος, στην οποία ο Σατανάς έχει ανθρώπινη μορφή και μάλιστα τα χαρακτηριστικά του απατεώνα Ιάγου, και βέβαια η Θεία Κωμωδία του Δάντη, στην οποία ο Εωσφόρος είναι ένα σβησμένο ηφαίστειο, ένας ανόητος και ανίκανος χαρακτήρας που θρηνεί, καθώς το σώμα του είναι σκεπασμένο με πάγο.


Κατ’ εικόνα και ομοίωση


Και ενώ οι μάγισσες του 15ου αιώνα ήταν εύκολα θύματα για την Εκκλησία, και – παρ’ ότι μάγισσες – ζούσαν ήδη μέσα στη μιζέρια και στη ζητιανιά, στις αρχές του 18ου αιώνα παρατηρήθηκε στροφή στις παγανιστικές πρακτικές από νεαρούς αριστοκράτες. Αυτοί, στην αναζήτησή τους για σεξουαλική ελευθερία και περιπέτεια, έγιναν μέλη δήθεν «σατανιστικών» ομάδων της φωτιάς της Κόλασης, σε διάφορες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Ο Διαφωτισμός ανέτειλε και γεγονότα που κάποτε ήταν απόρροια της συμπαντικής μάχης του Θεού και του Διαβόλου, τώρα όλο και περισσότερο ερμηνεύονταν κάτω από το φως της επιστημονικής γνώσης. Ηρθε μετά και η Γαλλική Επανάσταση και σάρωσε το πολιτικό κατεστημένο, το νομικό σύστημα και μαζί τους τη Χριστιανοσύνη. Πριν προλάβει να τους δαιμονοποιήσει η Εκκλησία και να καταστήσει τον Διάβολο υπεύθυνο των αλλαγών, μερικοί επαναστάτες είδαν σ’ εκείνον ένα σύμβολο επανάστασης κατά της Εκκλησίας και του ancien régime. Στην πραγματικότητα και οι δύο πλευρές υποβίβασαν τον Σατανά σε ένα σύμβολο. Αυτή τη φορά όμως θα υπερτερούσε η χρήση του συμβόλου από τον Ρομαντισμό, μια έκφραση επαναστατικότητας από τη μεριά συγγραφέων και καλλιτεχνών με ελάχιστα θρησκευτικά διαπιστευτήρια. Ο Πέρσι Σέλεϊ έβλεπε τον Διάβολο σαν επαναστάτη και επομένως σαν ένα σύμβολο για οποιονδήποτε επιθυμούσε να ανατρέψει το κατεστημένο.


Στις χριστιανικές εκκλησίες του 20ού αιώνα, η συζήτηση γύρω από τον Διάβολο έχει περιπέσει στη λησμονιά. Δεν υπάρχουν πια πειρασμοί που να μην μπορούμε να τους εξερευνήσουμε με ήσυχη τη συνείδηση, και όσοι ισχυρίζονται ότι πάσχουν από δαιμονοληψία παραπέμπονται στους γιατρούς. Η θέση του Σατανά στη λαϊκή κουλτούρα, όμως, παραμένει ασφαλής, ενώ η δεισιδαιμονία εξακολουθεί να υπάρχει σε μια εποχή κατά την οποία ο Διάβολος έχει – θεωρητικά – τεθεί σε διαθεσιμότητα. Η γοητεία του μας κρατάει πάντα σε αγωνία γιατί, όπως έγραψε ο Ντοστογέφσκι στο βιβλίο του Οι αδελφοί Καραμαζόφ, «Αν ο Διάβολος δεν υπάρχει και τον έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος, τον έχει δημιουργήσει κατ’ εικόνα και ομοίωσή του».