Η ουσιαστική απόσυρση της Συνταγματικής Συνθήκης (του «Ευρωσυντάγματος») από τη δημόσια συζήτηση, μετά τα αρνητικά δημοψηφίσματα του 2005 στη Γαλλία και στην Ολλανδία, ανέκοψε την ταχύτητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Παραδόξως όμως είχε μια θετική συνέπεια για τη βιβλιοπαραγωγή του 2006. Σε ό,τι αφορά την ενωμένη Ευρώπη, οι πολιτικοί πρωταγωνιστές και οι αναλυτές των ευρωπαϊκών θεμάτων δεν περιόρισαν πλέον τις σκέψεις τους σε ένα συγκεκριμένο κείμενο, όπως αυτό που απορρίφθηκε. Ο δρόμος για πειραματισμούς της σκέψης και νέα οράματα ήταν και πάλι ανοικτός. Εξίσου παράδοξο ήταν ότι, ενώ θα περίμενε κανείς να κυριαρχεί ο ευρωσκεπτικισμός, είτε λόγω της αποτυχίας του Ευρωσυντάγματος είτε λόγω των δημοσκοπήσεων που αποτύπωναν αμφίσημες στάσεις για την Ευρωπαϊκή Ενωση, εν τούτοις το 2006 παρουσιάστηκαν αισιόδοξες προτάσεις από έλληνες και ξένους συγγραφείς.


Πανευρωπαϊκό κράτος


Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αισιοδοξίας είναι το βιβλίο του Μ. Λέοναρντ 21ος: ο αιώνας της Ευρώπης (Κριτική), στο οποίο γίνεται λόγος για την «Ευρωσφαίρα». Πρόκειται για την εκτεταμένη σφαίρα επιρροής της Ευρωπαϊκής Ενωσης, που εκτείνεται σε τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Ασία, Αφρική) και περιλαμβάνει 109 χώρες για τις οποίες σήμερα η Ενωση αποτελεί τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο, πιστωτή, επενδυτή και χορηγό αναπτυξιακής βοήθειας, ενώ το ευρώ είναι σημείο αναφοράς. Κατά τον Λέοναρντ, πρέπει ήδη να σκεφτόμαστε την εποχή μετά το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας, όταν μια εξωστρεφής Ενωση θα καταστεί ισχυρότατος πόλος στη διεθνή σκηνή. Μια τέτοια προοπτική θα απαιτούσε ίσως τις σκληρές αποφάσεις που προτείνει ο βέλγος πρωθυπουργός Γκι Βέρχοφσταντ στο βιβλίο του Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης (Παπαζήσης). Σε έναν κόσμο όπου υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα σε ηπείρους τα κράτη-μέλη της Ενωσης πρέπει να συγκροτηθούν το ταχύτερο στις «Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Δεν είναι αναγκαίο να συμφωνήσουν όλα τα μέλη της Ενωσης σε αυτό. Οπως γράφει ο Βέρχοφσταντ, «μαζί με όλους ει δυνατόν, με ορισμένους αν είναι αναγκαίο». Τα υπόλοιπα μέλη μπορούν να συγκροτήσουν γύρω από τις «Πολιτείες» έναν άλλον ομόκεντρο κύκλο, την «Ενωση Ευρωπαϊκών Κρατών», που θα έχει τη μορφή συνομοσπονδίας. Ο Π. Λαμύ, ο γάλλος πρώην επίτροπος Εξωτερικού Εμπορίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης, μιλάει για μια δημοκρατία «εναλλακτική της εθνικής δημοκρατίας», της οποίας πρόπλασμα είναι η Ενωση και η οποία, υπερβαίνοντας την ευρωπαϊκή ήπειρο, θα καταλήξει σε μια παγκόσμια δημοκρατική διακυβέρνηση (Η παγκόσμια δημοκρατία, Παπαζήσης). Ο γάλλος καθηγητής Ζ. Μ. Φερύ, από την άλλη μεριά, ήδη από το 2000 είχε προτείνει ένα κράτος ενωμένων, ελεύθερων λαών (Το ζήτημα του ευρωπαϊκού κράτους, Παπαζήσης). Πηγαίνοντας μακρύτερα και από την ομοσπονδία, ο νέος τύπος κοσμοπολίτικου κράτους δεν θα συνεπάγεται την κατάλυση των κρατών-μελών, αλλά θα εγγυάται την ειρηνική συνύπαρξή τους. Ταυτόχρονα το κράτος αυτό θα περιορίζεται από τα δικαιώματα των ατόμων και τα δικαιώματα των λαών, και επίσης θα έχει την αρμοδιότητα εφαρμογής νόμων που θα έχουν υιοθετηθεί ελεύθερα από τους ευρωπαϊκούς λαούς. Στο δικό του Δοκίμιο για τη διεθνή θεωρία (Παπαζήσης) ο Δ. Ν. Χρυσοχόου προτείνει την υπέρβαση των κρατοκεντρικών αντιλήψεων με μια νέα ιδέα, τη «συναρχία», δηλαδή μια νέα πολιτική ενότητα που ωστόσο δεν θα καταργεί τις κυριαρχίες των επί μέρους κρατών. Για τον συγγραφέα συναρχία είναι τόσο μια μετακρατική κοινότητα πολιτικά ενωμένων εθνών, συγκροτούμενη στη βάση ενός κοινού μεταεθνικού δικαίου, όσο και μια συνάσκηση ευρωπαϊκής κυριαρχίας μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών.


Παγκόσμια Ευρώπη


Ανεξάρτητα από τη μορφή που θα λάβει η ευρωπαϊκή συμπολιτεία, τίποτε δεν καθιστά πιο φανερή την οικοδόμηση ενός άλλου είδους κράτους, αντί μιας απλής «κοινής αγοράς», από τη μετατόπιση των ενδιαφερόντων των ειδικών αναλυτών. Η παλιά θεματολογία (κοινή αγροτική πολιτική, περιφερειακή πολιτική) έχει υποχωρήσει έναντι νέων θεμάτων, όπως ευρωπαϊκή πολιτική εξωτερικών, άμυνας και ασφάλειας. Ο τίτλος του συλλογικού έργου Παγκόσμια Ευρώπη; Οι διεθνείς διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Σιδέρης και Ελληνική Πανεπιστημιακή Ενωση Ευρωπαϊκών Σπουδών) με επιμέλεια των Δ. Ξενάκη και Μ. Τσινισιζέλη είναι χαρακτηριστικός. Οι επιμελητές του έργου θεωρούν ότι η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενωσης ανοίγει θετικές προοπτικές για μια ισχυρή Ευρώπη με ρόλο εξισορροπητικό των ΗΠΑ, πράγμα που θα απαιτούσε την ενδυνάμωση των αντίστοιχων προς τον ρόλο αυτόν πολιτικών της Ενωσης. Αντίστοιχη στόχευση έχει το Θεωρήσεις και δράσεις των εξωτερικών σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ενωσης του Κ. Κεντρωτή (Παπαζήσης), καθώς και το πιο εξειδικευμένο Διάστημα και ευρωπαϊκή ασφάλεια του Ι. Παρίση (Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών).


Τούτο δεν σημαίνει ότι άλλες δημόσιες πολιτικές δεν αποτέλεσαν αντικείμενο δημοσιεύσεων. Παραδείγματα είναι οι μονογραφίες Globalization, Policy Transfer and Policy Research Institutes (Ε. Elgar) της Στέλλας Λαδή και το Human Rights and Foreign Policy: The Case of the European Union της Ρούμπης Γρώπα (Bruylant και Α. Sakkoulas), καθώς και ο συλλογικός τόμος Adapting to EU Multi-Level Governance (Ashgate) με επιμέλεια των Χρ. Παρασκευόπουλου, Π. Γετίμη και Ν. Rees και η μελέτη Ευρωπαϊκές πολιτικές για τη ναυτιλία των Σ. Θεοδωρόπουλου, Μαρίας Λεκάκου και Αθ. Πάλλη (Τυπωθήτω). Θα πρέπει πάντως να ψέξει κανείς τους εκδότες και την «αρμόδια» επιστημονική κοινότητα για ολιγωρία ως προς μια σημαντική επέτειο. Τη χρονιά που πέρασε συμπληρώθηκαν 25 χρόνια από το 1981, δηλαδή από την ένταξη της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Εγιναν ορισμένες εκδηλώσεις, αλλά δεν υπήρξε ιδιαίτερη κινητοποίηση, με δύο εξαιρέσεις. Πρώτον, το αφιέρωμα «Ελλάδα – 25 χρόνια ενωσιακού βίου» του περιοδικού «Διεθνής και ευρωπαϊκή πολιτική» (τχ. 3, Σεπτέμβριος 2006). Εκτός από τα γενικά κείμενα ελλήνων και ευρωπαίων πολιτικών, στο αφιέρωμα ξεχωρίζουν τα άρθρα των Νέδας Κανελλοπούλου, Χ. Κουταλάκη, Θ. Ξηρού, Γ. Παπαδημητρίου, Αρ. Πασσά, Μ. Σπουρδαλάκη και Θ. Τσέκου για τον εξευρωπαϊσμό (ή μη) του ελληνικού πολιτικού και διοικητικού συστήματος. Δεύτερον, ο συλλογικός τόμος των Ν. Μαραβέγια και Θ. Σακελλαρόπουλου Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και Ελλάδα: οικονομία, κοινωνία, πολιτικές (Διόνικος) με ευρύ φάσμα άρθρων για δημόσιες πολιτικές.


Αθέατες πλευρές


Τα περισσότερα από τα εφετινά βιβλία για την Ευρωπαϊκή Ενωση δεν δίνουν ιστορικό βάθος στα επιχειρήματά τους. Η μελέτη της ιστορικότητας του ευρωπαϊκού εγχειρήματος θα επέτρεπε την τοποθέτηση των πρόσφατων κρίσεων στις πραγματικές τους διαστάσεις. Δεν είναι η πρώτη φορά που το ευρωπαϊκό εγχείρημα περνά κρίση αλλά, όπως στο παρελθόν, έτσι και σήμερα κάθε κρίση προβάλλεται ως δραματική. Βιβλίο με ιστορικές ευαισθησίες είναι Το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης του Σ. Τζόκα (Θεμέλιο). Κινδυνεύοντας κατά διαστήματα να διαβάσει το παρελθόν αποκλειστικά με τα γυαλιά του παρόντος, ο Τζόκας προσφέρει ένα πλήρες «βιογραφικό» της Ενωσης με οπτική γωνία τις διαδοχικές εκφάνσεις του οράματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης από τον Μεσοπόλεμο έως σήμερα. Ο Δ. Κιούκιας στο βιβλίο του Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα και ομάδες συμφερόντων (Ι. Σιδέρης) ανατρέχει στην πρόσφατη εξέλιξη των πολιτικών συστημάτων και στις κοινωνικές παραδόσεις των ευρωπαϊκών χωρών. Επίσης ιστορικά προσανατολισμένα, αλλά με ειδικότερη εστίαση, είναι δύο βιβλία για την εκπαίδευση. Ο Γ. Πασσιάς στο Ευρωπαϊκή Ενωση και εκπαίδευση (Gutenberg) συζητεί τους «θεσμικούς λόγους» και τις «πρακτικές» για την εκπαίδευση στη Δυτική Ευρώπη και στην Ενωση την περίοδο 1950-1999, ενώ ο Κ. Σιάκαρης στο Από την ΕΟΚ στην ΕΕ: η αδύνατη εκπαιδευτική πολιτική (Gutenberg) μελετά τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην εκπαιδευτική πολιτική και άλλες δημόσιες πολιτικές υποστηρίζοντας ότι η εκπαίδευση παραμένει εθνική υπόθεση.


Το ερώτημα αν η Ενωση ωφελεί τους οικονομικά και πολιτικά ισχυρούς ή τους ανίσχυρους ήταν προσφιλές σε μερίδα της παλαιότερης βιβλιογραφίας, ενώ σήμερα υποκρύπτεται μάλλον παρά προβάλλεται στη συζήτηση για τις ευρωπαϊκές αξίες. Ως αντίπαλες εμφανίζονται οι αξίες «οικονομική ανταγωνιστικότητα – κοινωνική συνοχή». Σαφή θέση υπέρ της δεύτερης, χωρίς να υποβαθμίζουν την πρώτη, παίρνουν οι συγγραφείς ενός σοσιαλδημοκρατικού μανιφέστου που κυκλοφόρησε στη Βρετανία με τίτλο The Hampton Court Agenda: Α Social Model for Europe (Policy Network, Λονδίνο), με κείμενα των Α. Γκίντενς, Γ. Πάλμε, Λ. Τσούκαλη, Μ. Φερέρρα, κ.ά. Το μανιφέστο υποστηρίζει ότι η επιτυχία της ευρωπαϊκής οικονομίας και κοινωνίας της γνώσης είναι συνδεδεμένη με ένα κράτος αλληλεγγύης και με ισχυρές δημόσιες υπηρεσίες, και ότι το μοντέλο της κοινωνικής Ευρώπης θα έχει παγκόσμιο ρόλο στον 21ο αιώνα.


Η συζήτηση για τον ποιον ωφελεί η Ενωση έχει υποχωρήσει και έναντι του ενδιαφέροντος για τη διαμορφωτική λειτουργία της. Σχετικές με το θέμα είναι οι δημοσιευόμενες παρεμβάσεις αυστριακών συγγραφέων, καθώς και των Μ. Δερμιτζάκη, Π. Κ. Ιωακειμίδη, Π. Καζάκου και Ι. Βαλληνάκη στον συλλογικό τόμο Search for European Identity με επιμέλεια Π. Βαρβαρούση (Παπαζήσης). Ωστόσο είναι προφανές ότι οι συζητήσεις αυτές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό θα είχαν να ωφεληθούν πολλά από τη συμβολή των πολιτισμικών σπουδών, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της ιστορίας. Για παράδειγμα, θα άξιζε να μεταφρασθεί το μνημειώδες έργο 1.617 σελίδων του γνωστού ιστορικού Ντ. Σασούν, The culture of the Europeans: From 1800 to the present (HarperCollins, Λονδίνο) που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Χρήσιμη είναι και η υπενθύμιση του Ε. Μορέν στο Ευρώπη, πολιτισμός και βαρβαρότητα (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου) ότι η Ευρώπη δεν υπήρξε μόνο μήτρα χειραφετητικών ιδεών, αλλά και πρακτικών βαρβαρότητας.


Η στάση των Ελλήνων


Συνοπτικά, στη χώρα μας υπάρχει αρκετά μεγάλη βιβλιοπαραγωγή για τα ευρωπαϊκά θέματα, καθώς μάλιστα λειτουργούν ειδικά ερευνητικά ινστιτούτα (ΕΚΕΜ, ΕΛΙΑΜΕΠ, Εργαστήριο Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής, ΙΔΙΣ, Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου) και πολλοί εκδοτικοί οίκοι διαθέτουν σειρές ευρωπαϊκών σπουδών. Τα προηγούμενα χρόνια είχαν γίνει συζητήσεις για το ποια Ευρώπη θέλουμε, τη θέση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τις επιπτώσεις από τη συμμετοχή της σε αυτήν, την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο, τις Συνθήκες του Αμστερνταμ και της Νίκαιας. Βιβλία για αυτά τα θέματα εξακολουθούν να δημοσιεύονται, όπως άλλωστε συμβαίνει με νομικά βιβλία (στους τρεις εκδοτικούς οίκους Σάκκουλα, Α. Ν. Σάκκουλα και Π. Ν. Σάκκουλα) και με εγχειρίδια εισαγωγικού χαρακτήρα. Αναφέρονται ενδεικτικά ο πρώτος τόμος της Εισαγωγής στις ευρωπαϊκές σπουδές (Σιδέρης και Ελληνική Πανεπιστημιακή Ενωση Ευρωπαϊκών Σπουδών) με επιμέλεια των Κ. Στεφάνου, Μ. Τσινισιζέλη, Αρ. Φατούρου και Θ. Χριστοδουλίδη, το Ευρωπαϊκή Ενωση με ή χωρίς Σύνταγμα του Ν. Μούση και το Θεωρίες ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης του Μπ. Ρόζαμοντ (Μεταίχμιο), τα οποία καλύπτουν τόσο τις θεσμικές όσο και τις θεωρητικές όψεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ωστόσο το 2006 υπήρξε έτος έμφασης στο εκκολαπτόμενο πανευρωπαϊκό κρατικό μόρφωμα, στον παγκόσμιο ρόλο της ενωμένης Ευρώπης, στις επί μέρους ευρωπαϊκές πολιτικές και στον εξευρωπαϊσμό των εθνικών πολιτικών και διοικητικών συστημάτων.


Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.