Τον Σεπτέμβριο του 1972 ο συγγραφέας C. David Heymann επισκεπτόταν στη Βενετία, δεύτερη φορά, τον ποιητή Εζρα Πάουντ, ο οποίος θα πέθαινε δύο μήνες αργότερα. Ο Heymann παρατήρησε τότε πως στην άκρη του δωματίου που ο Πάουντ χρησιμοποιούσε για γραφείο, πάνω σε ένα ράφι βρισκόταν μια μικρή προτομή του ποιητή φτιαγμένη από τον γλύπτη Αρνο Μπρέκερ, τον αποκαλούμενο και «Μιχαήλ Αγγελο του Χίτλερ».
Τριάντα έξι χρόνια ύστερα από αυτή τη συνάντηση οι συνειρμοί είναι αναπόφευκτοι και μάλιστα έπειτα από την πρόσφατη έκθεση έργων του Μπρέκερ στο Σβέριν της Βορειοανατολικής Γερμανίας, η οποία σημειώνει μάλιστα μεγάλη επιτυχία. Εξήντα (60) χρόνια μετά το τέλος του B´ Παγκοσμίου Πολέμου, το ζήτημα γιατί τόσοι σημαντικοί συγγραφείς και καλλιτέχνες υποστήριξαν τον φασισμό εξακολουθεί να προκαλεί απορίες, διαμάχες, ποικίλες ερμηνείες και ως φαίνεται να μην έχει πειστικά απαντηθεί.
H Ευρώπη σε κρίση
Ο κατάλογος δυστυχώς είναι μακροσκελής: περιλαμβάνει ανάμεσα σε άλλους τον Μαρινέτι, τον Πιραντέλο και τον Μαλαπάρτε στην Ιταλία (ο τελευταίος ωστόσο ως αδίστακτος οπορτουνιστής φρόντισε να αλλάξει εγκαίρως στρατόπεδο και από μουσολινικός να φτάσει στα γεράματα να παριστάνει τον μαοϊκό), τον Μοράς, τον Ντριέ Λα Ροσέλ, τον Σελίν, τον Ρεμπατέ, τον Μπαρές και τον Μοντερλάν στη Γαλλία (για ένα διάστημα ερωτοτρόπησε επικίνδυνα με τον φασισμό και ο Κοκτό υποστηρίζοντας τον άλλο αγαπημένο γλύπτη του Χίτλερ, τον Γιόζεφ Τόρακ), τον Γουΐνταμ Λιούις στην Αγγλία, τον Κνουτ Χάμσουν στη Νορβηγία και αναρίθμητους άλλους μικρότερης αξίας. Μολονότι οι ιστορικοί αναχρονισμοί μπορούν κατά κανόνα να εξηγηθούν αναδρομικά, απορεί και σήμερα κανείς πώς ο Αρνο Μπρέκερ, ο οποίος από μιμητής του Ροντέν και φίλος τόσων καλλιτεχνών κατά τον Μεσοπόλεμο στο Παρίσι έγινε ο επίσημος προπαγανδιστής των χιτλερικών ιδεών στην τέχνη. (H σύζυγός του Δήμητρα Μεσσάλα μάλιστα υπήρξε μοντέλο του Πικάσο.). Ή πώς ο Πάουντ, που κάποτε συνεργάστηκε στις ΗΠΑ με το αριστερό περιοδικό «New Masses» – αντίστοιχο, θα λέγαμε, με τη δική μας «Επιθεώρηση Τέχνης» – έφτασε να συγκρίνει και να βρίσκει απίθανες ομοιότητες ανάμεσα στον Τόμας Τζέφερσον και στον Μουσολίνι στο βιβλίο του Τζέφερσον και/ή Μουσολίνι. Και όχι μόνο αυτό, αλλά μεσούντος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου να προπαγανδίζει υπέρ του Αξονα από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Ρώμης, αποκαλώντας τους Εβραίους πρωτόγονους και κτήνη, τον Τσόρτσιλ και τον Ρούζβελτ εγκληματίες. Ο αντισημιτισμός του επιπλέον ήταν τόσο επιθετικός ώστε απευθυνόμενος προς τους Συμμάχους τούς προκαλούσε με απίστευτο θράσος, κραυγάζοντας: «Τα κανόνια σας δεν είναι κανόνια της δημοκρατίας αλλά της εβραιοκρατίας». Ας σημειωθεί ότι στα κείμενά του εκείνης της περιόδου ο Πάουντ έγραφε τη λέξη jews (Εβραίοι) πάντοτε με μικρό j. Και δύο από τα Κάντος της εποχής, που δεν περιλαμβάνονται στο κύριο σώμα του έργου, τα έγραψε στα ιταλικά. Στο ένα μάλιστα από αυτά «προειδοποιεί» προκλητικότατα: «Ελ Αλαμέιν, ερχόμαστε».
H Ευρώπη βρισκόταν σε βαθιά κρίση. Σήμερα το γεγονός μπορεί να έχει ξεχαστεί, αλλά κατά τη βραχύβια περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ο Ερνστ Γιούνγκερ, ο οποίος εξέφραζε τον ακροδεξιό ολοκληρωτισμό, ήταν το ίδιο δημοφιλής με τον Εριχ Μαρία Ρεμάρκ, ενώ τον Σπένγκλερ, ο οποίος διαπίστωνε ότι η Δύση είχε παρακμάσει, τον διάβαζαν πολύ περισσότεροι από όσοι τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, και ο Μοράς και ο Ντριέ Λα Ροσέλ στη Γαλλία, που κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής έγιναν δωσίλογοι, ασκούσαν την ίδια επίδραση με τον Μαλρό και τον Ζιντ. Στην Ιταλία ο Ντανούντσιο, τον οποίο ο Τόμας Μαν θεωρούσε γελοίο και παλιάτσο, δεν ήταν μόνο ο διασημότερος ιταλός συγγραφέας αλλά και λαϊκός ήρωας.
Στην αυλή του Μεφιστοφελή
Ισως κανένα έργο δεν εξηγεί καλύτερα την εποχή, τις παρενέργειες και τα βαθύτερα αίτια του φαινομένου από το Δρ Φάουστους του Τόμας Μαν. Οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες που υπηρέτησαν τη φασιστική εξουσία, εξαγοράζοντας την καθεστωτική αποδοχή και την εφήμερη λάμψη, συμμάχησαν με τον Διάβολο, ο οποίος όμως, όπως και στο αντίστοιχο έργο του Γκαίτε, που αποτέλεσε και το πρότυπο του Τόμας Μαν, πάντοτε εισπράττει τις οφειλές. Πίσω από την αυλή του Μεφιστοφελή, κατά τον παλιό μεσαιωνικό θρύλο (γι’ αυτό και ο ναζισμός χαρακτηρίστηκε νεομεσαιωνισμός), βρίσκεται πάντοτε η κόλαση. H συμμαχία με τον Διάβολο ωστόσο προϋποθέτει ότι κάποιος έχει ποτιστεί βαθιά από το αίσθημα της παρακμής και του τέλους για να το φανταστεί τόσο ξένο προς τον εαυτό του ώστε να καταφέρει να ζήσει την ίδια του την καταστροφή ως ένα είδος πρώτης τάξεως απόλαυσης. Στα παραπάνω ο Μπένγιαμιν προσέθετε ότι αυτό ήταν το είδος της αισθητοποίησης της πολιτικής που εφάρμοζε ο φασισμός, ενώ η απάντηση του κομμουνισμού ήταν να πολιτικοποιήσει την τέχνη.
Μαζική έξοδος στην Αμερική
Ο Χέρμαν Μπροχ συνελήφθη το 1938 στην Αυστρία από τους ναζιστές οι οποίοι τον μετέφεραν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εκεί άρχισε να γράφει το μεγάλο του έργο Βιργιλίου θάνατος. Απελευθερώθηκε με τη βοήθεια του Τζόις και των φίλων του και έφυγε για την Αμερική αφήνοντας πίσω του την ερωμένη του Εύα φον Αλες να φροντίσει τη μητέρα του, εκείνη όμως δεν τα κατάφερε. H μητέρα τού Μπροχ πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπως και η αδελφή τού Κάφκα, Οτλα. Από μικρές λεπτομέρειες (λ.χ. ότι η Μιλένα, προτού συνδεθεί με τον Κάφκα υπήρξε ερωμένη του Μπροχ) αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο ναζισμός ανάμεσα στα άλλα κατέστρεψε την πολιτιστική φυσιογνωμία της Ευρώπης, η οποία πριν από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία προσδιοριζόταν από τον διάλογο, τον πειραματισμό και τον μορφολογικό και αισθητικό ριζοσπαστισμό. Οι μεγάλοι δημιουργοί γνωρίζονταν και επικοινωνούσαν μεταξύ τους.
Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν δεν είχε την καλή τύχη τού φίλου του Τέοντορ Αντόρνο που διέφυγε στην Αμερική. Αφού προσπάθησε να περάσει από τα Πυρηναία στην Ισπανία και απέτυχε, αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει προκειμένου να μην πέσει στα χέρια της Γκεστάπο, δεδομένου μάλιστα ότι εξαιτίας και της εβραϊκής του καταγωγής το Καθεστώς του Βισύ δεν θα είχε κανένα δισταγμό να τον παραδώσει στους ναζιστές.
Ο Μπρεχτ έφυγε από τη Γερμανία το 1933, αμέσως μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, πήγε στη Δανία και στη συνέχεια στις ΗΠΑ, όπου αναγκάστηκε να τις εγκαταλείψει κατά την περίοδο του μακαρθισμού αμέσως μετά την κατάθεσή του στη διαβόητη Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, καταφεύγοντας πρώτα στην Ελβετία και κατόπιν στην Ανατολική Γερμανία, όπου και πέθανε.
Το άνθος της ευρωπαϊκής κουλτούρας που διέφυγε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού θα δημιουργούσε μια νέα Αναγέννηση. (Μαρκούζε, Χάνα Αρεντ, Αντόρνο και Χορκχάιμερ, Τόμας και Κλάους Μαν, Μπροχ.) Μαζί τους και οι υπερρεαλιστές και ανάμεσά τους και ο Νικόλαος Κάλας, ο οποίος άφησε το Παρίσι τις παραμονές της εισόδου των χιτλερικών στρατευμάτων για να περάσει στην Πορτογαλία και από εκεί στις ΗΠΑ, όπου γνωρίστηκε και συνεργάστηκε με την κορυφαία ανθρωπολόγο Μάργκαρετ Μιντ και στη συνέχεια πρωτοστάτησε στην καθιέρωση των καλλιτεχνών της ποπ αρτ.
Το τι σήμαινε η μετακίνηση ενός γαλαξία συγγραφέων και καλλιτεχνών πρώτης γραμμής στην Αμερική, εύκολα το φαντάζεται κανείς. Αρκεί να σκεφτεί ότι η προβληματική που μετέφεραν οι εκπατρισμένοι του ευρωπαϊκού πνεύματος δημιούργησε το υπόστρωμα από όπου αναδύθηκε η δεκαετία του ’60 στις κυριότερες από τις εκφάνσεις της, τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτισμικό πεδίο. H αμερικανική κουλτούρα εισέπραττε δωρεάν αυτά που η Ευρώπη δεν είχε την πολυτέλεια να χάσει.
Πριν από το ξέσπασμα του B´ Παγκοσμίου Πολέμου βέβαια το αντιφασιστικό κίνημα στην Ευρώπη σημαδεύτηκε από δύο μεγάλα συνέδρια: το πρώτο στο Παρίσι το 1935, όταν τα «ειδοποιημένα πνεύματα», όπως αναφέρει ο Μπρετόν στο δεύτερο μανιφέστο του υπερρεαλισμού, είχαν αντιληφθεί ότι το Γ´ Ράιχ υπήρχε κίνδυνος να εκθεμελιώσει την Ευρώπη – όπως και συνέβη -, και το δεύτερο στη Βαρκελώνη το 1937, όταν η υπεράσπιση της δημοκρατίας στην Ισπανία ήταν τόσο επιτακτική, ώστε οι διανοούμενοι και οι συγγραφείς θα έπρεπε με το ένα χέρι να κρατούν το μολύβι και με την άλλη το ντουφέκι. Για αυτά, όμως, στο επόμενο.
«Ο φασισμός δεν ορίζεται από τον αριθμό των θυμάτων του αλλά από τον τρόπο με τον οποίο τα δολοφονεί»
ZAN ΠΟΛ ΣΑΡΤΡ
«Ο φασισμός είναι θέατρο»
ZAN ZENE
«Ο Χίτλερ είναι η Ιστορία σε καθαρή κατάσταση»
ΑΛΜΠΕΡ KAMI
«Ο θάνατος είναι ένας τεχνίτης από τη Γερμανία»
ΠΑΟΥΛ ΤΣΕΛΑΝ
«Οπου βρίσκομαι βρίσκεται και η Γερμανία»
ΤΟΜΑΣ MAN
«Την εποχή του Ομήρου η ανθρωπότητα λειτουργούσε ως θέαμα για τους θεούς του Ολύμπου. Σήμερα μετατράπηκε σε θέαμα του εαυτού της. Αποξενώθηκε τόσο από τον εαυτό της, ώστε να τα καταφέρει να βιώσει την ίδια της την καταστροφή σαν ύψιστη ηδονή. Αυτό το είδος της αισθητικοποίησης της πολιτικής εφαρμόζει ο φασισμός»
ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ
«Οταν ακούω τη λέξη κουλτούρα τραβάω το πιστόλι μου»
ΧΑΝΣ ΓΙΟΧΣΤ, θεατρικός συγγραφέας
(H πατρότητα της φράσης αποδίδεται – εσφαλμένα – στον Γκέρινγκ)
«H πολιτική είναι η υψηλότερη τέχνη… Εμείς που διαμορφώνουμε την πολιτική της σύγχρονης Γερμανίας αισθανόμαστε καλλιτέχνες… Σκοπός της τέχνης και του καλλιτέχνη είναι να δώσει μορφή και σχήμα. Να αφαιρέσει αυτό που είναι άρρωστο και να απελευθερώσει το υγιές»
ΓΚΕΜΠΕΛΣ
«Το 1789 πρέπει να σβηστεί από την Ιστορία»
ΓΚΕΜΠΕΛΣ
«Ηταν μαχητής, ένας μαχητής για την ανθρωπότητα κι ένας προφήτης του ευαγγελίου της δικαιοσύνης για όλα τα έθνη»
Ο ΚΝΟΥΤ ΧΑΜΣΟΥΝ για τον Χίτλερ το 1947
«Είμαστε όλοι Γερμανοί»
Ο ΚΝΟΥΤ ΧΑΜΣΟΥΝ κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Νορβηγίας
«H ιδιοφυΐα του Μουσολίνι ήταν πως είδε και το βεβαίωσε επανειλημμένως: η κρίση δεν ήταν μέσα στο σύστημα αλλά του ίδιου του συστήματος»
EZPA ΠΑΟΥΝΤ
«Δεν θα τον κερδίσετε αυτόν τον πόλεμο. Κανένα από τα καλύτερα μυαλά μας δεν σκέφτηκε ποτέ ότι θα μπορούσατε να νικήσετε»
Ο EZPA ΠΑΟΥΝΤ από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Ρώμης στις 28 Ιουνίου 1942
«Ο φασισμός ήταν μια αντεπανάσταση εναντίον μιας επανάστασης που δεν συνέβη ποτέ»
ΙΝΑΤΣΙΟ ΣΙΛΟΝΕ
«Τα όπλα θα μας κάνουν παντοδύναμους. Το βούτυρο, μόνο χοντρούς»
XEPMAN ΓΚΕΡΙΝΓΚ
«Γιατί να εθνικοποιήσεις τη βιομηχανία όταν μπορείς να εθνικοποιήσεις τον λαό;»
ΧΙΤΛΕΡ
«Αν θέλετε μια εικόνα του (φασιστικού) μέλλοντος, φανταστείτε μια μπότα κολλημένη για πάντα στο πρόσωπο ενός ανθρώπου»
ΤΖΟΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ
* Την επόμενη εβδομάδα: Συγγραφείς και ισπανικός φασισμός.
