Ο καθηγητής Στέλιος Αλεξανδρόπουλος (1951-2006), που απεβίωσε μέσα στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης, την Τετάρτη 3 Μαΐου 2006, είχε με τις επιστημονικές έννοιες και υποθέσεις εργασίας τη δημιουργική σχέση που έχει ένα παιδί με τα παιχνίδια του: ήξερε πώς να χαίρεται με τα ίδια αντικείμενα, να τα συνδυάζει με απρόβλεπτους τρόπους, να ανακαλύπτει χρήσεις τους που δεν ήσαν προφανείς. Ανέσυρε ξεχασμένους σήμερα κλασικούς της κοινωνικής θεωρίας, όπως τον Αλθούσιο και τον φον Στάιν, και ανίχνευσε τις ρίζες νεότερων μελετητών της μαζικής κοινωνίας, όπως του Κόρνχαουζερ και της Αρεντ, στο έργο κλασικών, όπως του ντε Τοκβίλ και του Μοντεσκιέ. Διοχέτευσε δε το σύνολο των γνώσεών του στη μελέτη της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων, που είναι το θέμα του καλύτερου έργου του (Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα, τόμος 1ος, Κριτική, Αθήνα 2001).
Στον τόμο αυτό, ο Αλεξανδρόπουλος φθάνει τη διανοητική ιστορία της κοινωνιολογικής σκέψης για τα κινήματα μέχρι την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Δεν πρόλαβε να γράψει τον δεύτερο τόμο του ίδιου έργου. Ισως είχε και έναν εσωτερικό δισταγμό να το κάνει. Ηδη στον πρώτο τόμο δεν κρύβει ότι οι κλασικοί υπερτερούσαν των συγχρόνων αναλυτών ως προς ένα χαρακτηριστικό, καθώς, αντίθετα με τους δεύτερους, οι πρώτοι ενέτασσαν τη συλλογική δράση στο πλαίσιο της μακρο-κοινωνιολογικής ανάλυσης. Ερευνούσαν δηλαδή πώς η συλλογική δράση συμβάλλει στην επίλυση του εξής ζητήματος που κάθε κοινωνία θέτει στον εαυτό της: πώς είναι δυνατή η συγκρότηση μιας κοινωνίας από άτομα με ασύμβατες αντιλήψεις και συμφέροντα (το ζήτημα «της συγκρότησης του κοινωνικού»). Τούτο δεν σημαίνει ότι ο Αλεξανδρόπουλος ήταν άκριτος θαυμαστής των κλασικών. Πολλοί από αυτούς έβλεπαν αρνητικά οποιαδήποτε συλλογική δράση ήταν εξωθεσμική, ελάμβανε δηλαδή χώρα εκτός των θεσπισμένων ρυθμίσεων. Επίσης, με εξαίρεση τον Μαρξ, οι κλασικοί δεν απέδιδαν στην ταξική διάσταση της κοινωνίας τη σημασία που της ανήκει.
Ωστόσο, η μαρξιστική οπτική του Αλεξανδρόπουλου και ειδικά η έμφαση στη διαμορφωτική λειτουργία των ταξικών συγκρούσεων ήταν περισσότερο φανερές στα προηγούμενα έργα του, τόσο στα άρθρα που δημοσίευσε στα περιοδικά Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών (τχ. 89, 1995) και Αξιολογικά (τχ. 9, 1996) όσο και στο αδημοσίευτο διδακτορικό του («Συλλογική δράση και αντιπροσώπευση συμφερόντων πριν και μετά τη μεταπολίτευση», Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1990).
Για τον Αλεξανδρόπουλο, τα συμφέροντα δεν είναι ποτέ «προ-πολιτικά». Διαπλάθονται σε κάθε συγκυρία ανάλογα με την έκβαση των ταξικών συγκρούσεων, επηρεάζονται δε από τα κυρίαρχα πολιτισμικά πρότυπα συμπεριφοράς. Με την ίδια θεωρητική αφετηρία, ο Αλεξανδρόπουλος έγραψε ένα από τα ελάχιστα άρθρα που διαθέτουμε στα ελληνικά για την κυρίαρχη στον αμερικανικό χώρο θεωρία της ορθολογικής επιλογής («H οικονομική λογική της συλλογικής δράσης», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 7, 1996). Το επιχείρημά του ήταν ότι προσέγγιση σύμφωνα με την οποία τα άτομα δρουν συλλογικά με κριτήριο τις ορθολογικές επιλογές τους δεν είναι παρά μια κατασκευή, ανήμπορη να ερμηνεύσει τόσο τους δομικούς παράγοντες της συλλογικής δράσης όσο και τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι ατομικοί παίκτες μεταβάλλουν δραστικά τους κανόνες του «παιχνιδιού» στο οποίο μετέχουν. H προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής έχει και βλαπτικές ηθικές συνέπειες, εφόσον συντελεί στο να απαξιώνει συλλογικές διαδικασίες διαμόρφωσης της κοινωνικής συμβίωσης. H καθαρότητα της σκέψης με την οποία ο Αλεξανδρόπουλος έτεμνε τις θεωρίες τόσο των πιο παλιών όσο και των πιο σύγχρονων στοχαστών είναι προσόν που σπανίζει. Γι’ αυτό, μεταξύ άλλων, θα μας λείπει.
Ο κ. Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
