Περιδιαβάζοντας σε βιβλιοπωλεία των Βρυξελλών το μάτι μου έπεσε σε ένα βιβλίο γραμμένο στα γερμανικά που μου κίνησε αμέσως το ενδιαφέρον. Πρώτα απ’ όλα γιατί το θέμα το οποίο διαπραγματευόταν ήταν ελκυστικό. Ο τίτλος του: Aspekte der griechischen philosophie von der Antike bis heute (Οψεις της Ελληνικής Φιλοσοφίας από την Αρχαιότητα ως Σήμερα). Δεύτερο, εξίσου σημαντικό, το ότι ο συγγραφέας ήταν Ελληνας – ήταν το τελευταίο βιβλίο του Παύλου Τζερμιά. Και ακόμη ο εκδοτικός οίκος Francke είναι από τους πλέον έγκυρους. Αισθάνθηκα υπερηφάνεια. Γιατί είναι τόσο σπάνιο να βλέπεις βιβλία ελλήνων συγγραφέων σε ευρωπαϊκά βιβλιοπωλεία. Μόλις το διάβασα σκέφθηκα ότι έπρεπε το βιβλίο αυτό να γίνει ευρύτερα γνωστό.
H βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική γραμματεία είναι σε διεθνή κλίμακα πλούσια. Δεν ισχύει όμως το ίδιο και για την προσφορά της ελληνικής σκέψης κατά τις μετά την αρχαιότητα ιστορικές περιόδους. Παρατηρούνται πολλά οδυνηρά κενά στην πληροφόρηση της διεθνούς κοινής γνώμης ιδιαίτερα στο πεδίο της μετακλασικής ελληνικής φιλοσοφίας. Το κενό αυτό καλύπτεται αποτελεσματικά από το έργο του Παύλου N. Τζερμιά. Και περιλαμβάνει αναπτύξεις, οι οποίες δεν εξαντλούνται, όπως συμβαίνει συνήθως στο εξωτερικό, με την αναφορά στην αρχαιοελληνική ή έστω στην ελληνιστική φιλοσοφία, αλλά επεκτείνονται και στις μεταγενέστερες εποχές.
Από διαχρονική σκοπιά
Ο Παύλος Τζερμιάς προσεγγίζει λοιπόν το γνωστικό του αντικείμενο από διαχρονική σκοπιά. Αναλύει εκφάνσεις των αρχαιοελληνικών, μεσοελληνικών και νεοελληνικών φιλοσοφικών προβληματισμών. Ο συγγραφέας δεν απολυτοποιεί βέβαια τη διαχρονικότητα. Εξαίρει τις αδιαμφισβήτητες αντινομίες και τομές της ελληνικής ιστορίας των ιδεών. Αλλά υπογραμμίζει από την άλλη μεριά και το «θαύμα» της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας στο διάβα των χιλιετιών. H γνώση της μετακλασικής εξέλιξης, τονίζει εύστοχα ο συγγραφέας, είναι απαραίτητη για την κατανόηση της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας. Και το αντίστροφο. Για να τεκμηριώσει αυτή την επιστημονική του πεποίθηση, ο Τζερμιάς συνυφαίνει στο βιβλίο άκρως ενδιαφέρουσες γλωσσολογικές επισημάνσεις, π.χ. για την έννοια του όρου «σύμβολον» στις διάφορες ιστορικές περιόδους.
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου ο συγγραφέας εξαίρει τις αρχαιοελληνικές ρίζες μεγάλου μέρους της σύγχρονης φιλοσοφίας σε διεθνή κλίμακα, χωρίς όμως να πέφτει στην παγίδα ενός «ευρωκεντρισμού» – μιας παραγνώρισης δηλαδή ή υποβάθμισης της προσφοράς π.χ. ορισμένων ασιατικών πολιτισμών. Τα τρία επόμενα κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία και δημοκρατία υπό το πρίσμα της ανθρωποκεντρικής Σοφιστικής (π.χ. του Πρωταγόρα), στις πολιτειακές αντιλήψεις του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους και στις ελληνιστικές φιλοσοφικές σχολές. Ακολουθούν αναπτύξεις για τη «σύζευξη» του ελληνικού και του χριστιανικού πνεύματος στη γραμματεία των Βυζαντινών.
Εδώ ο συγγραφέας προβάλλει μεταξύ άλλων τη συμβολή του αξέχαστου Βασίλειου Τατάκη στην έρευνα της βυζαντινής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ο Τζερμιάς πραγματεύεται αναλυτικά την ελληνική πολιτική φιλοσοφία υπό τους Οθωμανούς παραπέμποντας σε πηγές εν πολλοίς άγνωστες στο εξωτερικό. Ενα μεγάλο κεφάλαιο του βιβλίου εκθέτει τη νεοελληνική σκέψη ανάμεσα στους «πόλους» του εθνισμού και του μαρξισμού. Ο συγγραφέας «θυμίζει» στο πλαίσιο αυτού του κεφαλαίου – ακόμη και στην Ελλάδα – «ξεχασμένες» μορφές, όπως λ.χ. εκείνη του Αβροτέλη Ελευθερόπουλου, ο οποίος από τη μια αυτοχαρακτηριζόταν αριστερός και διηγόταν περήφανα, πως τις παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης παρακολουθούσε ο Λένιν, από την άλλη έπαιρνε αποστάσεις απέναντι στο Μαρξ και ονόμαζε τη φιλοσοφία του «ελληνική θεωρία του γίγνεσθαι».
H «εσωτερική αποδημία»
Ιδιαίτερα κεφάλαια αφιερώνει ο Τζερμιάς στη «φιλοσοφική Οδύσσεια» του Νίκου Καζαντζάκη και στους «Χαϊδελβεργιανούς» φιλοσόφους της Ελλάδας, προπαντός στην επιφανή «τριανδρία» Κωνσταντίνο Τσάτσο, Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο και Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Συναρπαστικές είναι οι αναπτύξεις του συγγραφέα για τις σχέσεις ανάμεσα στον φιλοσοφικό ιδεαλισμό κάποιων «Χαϊδελβεργιανών» και στην πολιτική σταδιοδρομία τους, π.χ. για τον πολιτικό δεσμό του Κωνσταντίνου Τσάτσου με τον αείμνηστο Κωνσταντίνο Καραμανλή. Συγκινητική είναι όμως και η αναφορά του συγγραφέα σε τραγικές μορφές σαν εκείνη του Δημητρίου Καπετανάκη.
Ενσυνείδητα ο Παύλος Τζερμιάς κλείνει το νέο του έργο με ειδικό κεφάλαιο για τον φιλόσοφο του δικαίου Κωνσταντίνο I. Δεσποτόπουλο. Εξαίρει το ήθος του διανοητή αυτού, ενός μεγάλου γνώστη της αρχαίας γραμματείας, ο οποίος, καίτοι θερμός θιασώτης του πλατωνικού ιδεαλισμού και εξ ορισμού μη οπαδός του μαρξικού ματεριαλισμού, υπέστη σε μια ταραγμένη εποχή μαζί με πολλούς άλλους το μαρτύριο της Μακρονήσου. Για τον Τζερμιά ο Δεσποτόπουλος είναι, ούτως ειπείν, αντίθετα προς άλλους διαπρεπείς διανοητές (π.χ. τον Κορνήλιο Καστοριάδη), οι οποίοι σταδιοδρόμησαν στο εξωτερικό, ένας σημαντικός εκφραστής της «εσωτερικής αποδημίας».
Στο τέλος της περιήγησής μας από τον Παύλο Τζερμιά στα φιλοσοφικά αυτά μονοπάτια, έχουμε την αίσθηση ότι η έκδοση συνδυάζει τη διεισδυτικότητα ενός επιστήμονα με τη γλαφυρότητα ενός συγγραφέα που πρωτίστως ενδιαφέρεται να επικοινωνήσει τη μελέτη του στο κοινό.
Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι ευρωβουλευτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής»
