Ολοι ξέρουμε τι είναι το τσιτσί που τρώνε τα μωρά. Αλλά τι εστί τσίτσι επρόκειτο να μας το μάθουν οι Κορεάτες, τιμώμενο έθνος στην εφετινή 57η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης, που έκλεισε τις πύλες της την περασμένη Κυριακή. Το τσίτσι λοιπόν είναι το σώμα των βουδιστικών κειμένων που τυπώθηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρωπίνου γένους με κινητά μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία το 1377, δεκαετίες ολόκληρες δηλαδή πριν από την περίφημη Βίβλο του Γουτεμβέργιου. H μικρή πλην ουσιαστική για την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού διαφορά: το τσίτσι κλειδώθηκε στην κοιλιά ενός αγάλματος του Βούδα προς αποκλειστική χρήση των σοφών μοναχών, ενώ τα τυπογραφικά στοιχεία του Γουτεμβέργιου έφεραν σιγά σιγά μια πραγματική επανάσταση στη διάδοση της γνώσης σε όλο και πλατύτερα στρώματα. Και όμως στο τσίτσι η μικρά Κορέα θεμελίωσε την αυτοπεποίθηση της παρουσίας της στη Φραγκφούρτη των υπερθετικών: 7.200 εκθέτες από 101 χώρες εφέτος και 280.000 επισκέπτες στην πιο μεγαλεπήβολη παρουσίαση βιβλίου ανά τον κόσμο. Το ενδιαφέρον των ειδικών του κλάδου ήταν, όπως πάντα, στραμμένο στην αγοραπωλησία δικαιωμάτων. Ο διαθέτων την καλύτερη οσμή αγοράζει εγκαίρως τα αυριανά μπεστ σέλερ. Και για όσους είναι ευεπίφοροι σε πιο γήινες οσμές, οι Κορεάτες αυτοδιαφημίζονταν γαστριμαργικά ως οι «Γάλλοι της Ασίας», ενώ δεν έλειψε και η μυρωδιά του κάρι στις εμφανίσεις των Ινδών, που θα είναι το τιμώμενο έθνος του χρόνου.


Πολιτική και πολιτισμός


Στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης όμως η αγοραπωλησία των δικαιωμάτων περιβάλλεται παραδοσιακά από ένα μείγμα πολιτικής και πολιτισμού. Και η ατμόσφαιρα αυτή δεν προσδιορίστηκε εφέτος από την τιμώμενη Κορέα, παρά τις τριβές των δύο καθεστώτων στην κορεατική χερσόνησο, παρά τη φοβική αποχή της Βόρειας Κορέας από την έκθεση, παρά τον αυταρχισμό της δημοκρατίας στη Νότια Κορέα. Οι περισσότερες συζητήσεις περιστράφηκαν γύρω από την Τουρκία, που κρούει τις θύρες της Ευρώπης, πόσο μάλλον που το εφετινό Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών Εκδοτών απονεμήθηκε στον τούρκο συγγραφέα Ορχάν Παμούκ, αδιαμφισβήτητο ταλέντο στην τέχνη του μυθιστορήματος και διαμφισβητούμενο διανοούμενο στην πατρίδα του. Εχουμε συγγραφικά αναστήματα, έχουμε και τερψιλαρύγγια και λοιπές κατώτερες ηδονές: αυτό ήταν το μήνυμα που ήθελε να δώσει εφέτος το τουρκικό περίπτερο με μεζεκλίκια, κοστουμαρισμένους μουστακαλήδες και βυσσινί βελούδα, αλλά και με περίοπτες φωτογραφίες του Γιασάρ Κεμάλ και του Ορχάν Παμούκ. Τα επίσημα τουρκικά ώτα πάντως απέφυγαν τη βράβευση του δευτέρου. Ας μην ξεχνάμε ότι τον Δεκέμβριο προσάγεται σε δίκη με την κατηγορία του «δημόσιου ευτελισμού της τουρκικής ταυτότητας» επειδή υπενθύμισε τις σφαγές των Αρμενίων και τις διώξεις των Κούρδων.


Με αυτές τις αντιφάσεις έκανε την εμφάνισή της στη Φραγκφούρτη η μη τιμώμενη Τουρκία διεκδικώντας να είναι τιμώμενη χώρα στην Εκθεση Βιβλίου τα αμέσως επόμενα χρόνια. Αλλά γιατί να μας ξενίζουν οι τολμηρές φιλοδοξίες και οι αισθητικές αγαρμποσύνες της Αγκυρας; Κάνει κι αυτή τα παραπατήματά της, όπως κάθε ντεμπιτάντ. Μήπως πριν από 15 μόλις χρόνια, όταν η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα στην Εκθεση Μόδας του Ντύσελντορφ, οι εκπρόσωποι της πολιτείας δεν μιλούσαν για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, αν και το ζητούμενο ήταν η προώθηση της κιλότας στην ευρωπαϊκή αγορά εσωρούχων;


H Ευρώπη του μυθιστορήματος


Υπάρχουν δύο προσεγγίσεις για την πολιτιστική προσέγγιση της Τουρκίας με την Ευρώπη, όπως ακριβώς και για την πολιτική. H μία βλέπει την Τουρκία ως μια Ανατολίτισσα που κοιμάται προ των πυλών της Ευρώπης και βλέπει στα όνειρά της τις χίλιες και μία νύχτες. H άλλη αντικρίζει την Τουρκία ως νεοφερμένη επαρχιώτισσα που σιγά σιγά θα μάθει να περπατά σαν πρωτευουσιάνα. Ως συνέπεια αυτής της δεύτερης λογικής η Τουρκία θα είναι ένα από τα επόμενα χρόνια τιμώμενη χώρα στη Φραγκφούρτη. Και από αυτή την άποψη ήταν πολιτιστικά διορατική και πολιτικά ευαίσθητη η πρόταση της διευθύντριας του EKEBI Κατρίν Βελισσάρη η Τουρκία να είναι τιμώμενη χώρα του χρόνου κιόλας – πού αλλού; – στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης. Ορισμένα ελληνικά εκδοτικά χείλη σαν να πικράθηκαν με αυτή την πρόταση που διατυπώθηκε προς την τουρκική πλευρά εδώ στη Φραγκφούρτη.


Το πόσο αναπάντεχα ευρωπαϊκή μπορεί να είναι η Τουρκία, το πόσο πειστικά ευρωπαϊκό είναι το ένα από τα δύο της πρόσωπα, φάνηκε ξεκάθαρα από την ομιλία του Ορχάν Παμούκ κατά την παραλαβή του Βραβείου Ειρήνης στον ιστορικό Ναό του Αποστόλου Παύλου. Πλέκοντας το εγκώμιο του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, στο οποίο θητεύει και ο ίδιος, είπε για την ενδεχόμενη ένταξη της χώρας του στην EE: «Σε όλα τα μυθιστορήματα που διάβαζα όταν ήμουν νέος η Ευρώπη δεν οριζόταν τόσο από τον χριστιανικό της χαρακτήρα όσο από την εξατομίκευση του ανθρώπου. Εμαθα και αγάπησα την Ευρώπη μέσω μυθιστορηματικών ηρώων που αγωνίζονται για την ελευθερία και την αυτοπραγμάτωσή τους. H Ευρώπη αξίζει την αναγνώριση ακριβώς επειδή προώθησε και έξω από τα όρια της Δύσης τις αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Αν όμως η Ευρώπη εμψυχώνεται από το πνεύμα του Διαφωτισμού, της ισότητας και της δημοκρατίας, τότε και η Τουρκία πρέπει να έχει μια θέση μέσα σε αυτή την ειρηνική Ευρώπη. Οπως μια Ευρώπη που θα στηριζόταν μόνο στον χριστιανισμό, έτσι και μια Τουρκία που θα αντλούσε τη δύναμή της αποκλειστικά από τη θρησκεία θα ήταν ένα αναχρονιστικό φρούριο που θα αγνοούσε τα νέα δεδομένα και θα ήταν προσηλωμένο όχι στο μέλλον αλλά στο παρελθόν».


H συμμετοχή της Ελλάδας


Και η Ελλάδα; Τι απέγινε μέσα στους δαιδάλους της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου μετά τη φαντασμαγορία της τιμώμενης χώρας το 2001; Εστησε και εφέτος ένα όντως καλαίσθητο εθνικό περίπτερο, πλαισιωμένο από τα περίπτερα 15 μεμονωμένων εκδοτών. Αλλά η ελληνική λογοτεχνία δεν φαίνεται να άφησε αισθητά ίχνη μετά το 2001. H εκδοτική αποτυχία των περισσότερων ελληνικών τίτλων σε γερμανική μετάφραση τότε μούδιασε τους γερμανικούς εκδοτικούς οίκους. Και αυτό που τους πάγωσε εντελώς ήταν η διακοπή των κρατικών επιχορηγήσεων για τη μετάφραση ελληνικών λογοτεχνικών βιβλίων και – το χειρότερο – η μη καταβολή ούτε καν των υπεσχημένων! Μόλις πρόσφατα τα περίφημα σχετικά κονδύλια εγκρίθηκαν αλλά το κακό έχει γίνει και η ασυνέχεια της πολιτιστικής πολιτικής της Αθήνας έχει γίνει οδυνηρά αντιληπτή. H λογοτεχνία δυστυχώς δεν είχε άλλα, προσωρινά έστω, καταφύγια στη Γερμανία, μικρούς για παράδειγμα, εξειδικευμένους αλλά σοβαρούς οίκους, όπως οι θαυματουργοί νάνοι Pendragon και Peperkorn, που παρουσιάζουν ποιοτικά επί χρόνια κορεατική λογοτεχνία. Ετσι οι σχετικοί φορείς προωθούν τουλάχιστον την ευημερία των αριθμών.


Τέσσερα ολόκληρα ελληνικά βιβλία μεταφράστηκαν εφέτος στα γερμανικά, ψιθύριζαν οι άνθρωποι του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στους ανθρώπους του EKEBI που ήρθαν στη Φραγκφούρτη και δεν γνώριζαν τα πράγματα. Αλλά η πραγματικότητα τους κάνει τα τέσσερα δύο. Οντως ο οίκος Diogenes εξέδωσε και το τέταρτο βιβλίο του εμπορικά επιτυχημένου Πέτρου Μάρκαρη με τίτλο Balkan Blues και ο Reclam το έργο Αγιογραφία του Νίκου Παναγιωτόπουλου. H έκδοση του μυθιστορήματος του Πάνου Καρνέζη όμως Ο λαβύρινθος από τον οίκο dtv δεν μπορεί να προσγραφεί στο ενεργητικό καμιάς πολιτιστικής πολιτικής εξ Αθηνών αφού ο συγγραφέας ανακαλύφθηκε στη Μεγάλη Βρετανία από τον ατζέντη του οίκου και τα έργα του μεταφράζονται εκ του αγγλικού πρωτοτύπου. Οσο για τον τέταρτο τίτλο, προστέθηκε στην εφετινή σοδειά… από το μέλλον. Ο Λογοτεχνικός Οδηγός της Κρήτης της Michaela Prinzinger θα κυκλοφορήσει από τον Insel τον Ιούνιο του 2006!


Ο κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος στην Deutsche Welle.