Το δημογραφικό πρόβλημα, δηλαδή ο φθίνων ρυθμός αύξησης του πληθυσμού σε σχέση με τις προβλεπόμενες ανάγκες ανθρώπινου δυναμικού στις αγορές εργασίας, στην εθνική άμυνα και στην κοινωνική ασφάλιση, συζητείται συνήθως με όρους αριθμών σε βάθος χρόνου. H Αλεξάνδρα Χαλκιά, επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, το θέτει διαφορετικά. Θεωρεί παράδοξο το ότι σε μια χώρα με δημογραφικό πρόβλημα είναι τόσο υψηλός ο εικαζόμενος αριθμός αμβλώσεων: αναφέρονται 100.000 ή 150.000 ως 400.000 αμβλώσεις τον χρόνο (σελ. 1, 42 και 78). H Χαλκιά γράφει για την ανάδειξη του δημογραφικού ως εθνικού προβλήματος στο πλαίσιο των θεωριών του Μισέλ Φουκό, των αμερικανίδων φεμινιστριών (Τζούντιθ Μπάτλερ, Ντόνα Χάραγουεϊ) και μερικών ελλήνων και ξένων αναλυτών του Ελληνισμού, όπως ο Μάικλ Χέρτσφελντ.
Κάτι το «φυσικό»
Χωρίς να κουράζει τον αναγνώστη με την παρουσίαση και αξιολόγηση αυτών των θεωρητικών προσεγγίσεων, η συγγραφέας αφηγείται το πώς συγκροτείται η Ελληνίδα ως κοινωνικό υποκείμενο μέσα από τον κυρίαρχο λόγο για το έθνος και για τα δύο φύλα. Για τον σκοπό αυτόν αναλύει τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τις πρακτικές οι οποίες έχουν αναπτυχθεί γύρω από το δημογραφικό και οι οποίες αποτυπώθηκαν σε άρθρα αθηναϊκών εφημερίδων το 1994 και σε 120 συνεντεύξεις που η συγγραφέας πήρε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 από γυναίκες που είχαν κάνει δύο ή περισσότερες αμβλώσεις. Το βιβλίο προέρχεται από τη διδακτορική διατριβή της συγγραφέως, η οποία υποστηρίχθηκε στο Τμήμα Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας – Σαν Ντιέγκο το 1997. Μερικές από τις κύριες θέσεις του βιβλίου είναι, πρώτον, ότι η συνύπαρξη της αντίληψης του δημογραφικού ως προβλήματος με τον υψηλό αριθμό αμβλώσεων είναι σύμπτωμα του μείγματος παράδοσης και νεωτερικότητας στη σημερινή ελληνική κοινωνία. Δεύτερον, ότι για πολλές Ελληνίδες, όπως αυτές από τις οποίες η Χαλκιά πήρε συνεντεύξεις, η άμβλωση είναι κάτι το «φυσικό», όπως το σεξ, ενώ η αντισύλληψη κάτι το τεχνητό, μια εξωτερική παρέμβαση στη φυσιολογική λειτουργία του σώματός τους. Τρίτον, ότι σε μεγάλο φάσμα του αθηναϊκού Τύπου το δημογραφικό τίθεται με όρους σωτηρίας του έθνους και της Ορθοδοξίας τόσο από τους αρθρογράφους όσο και από τους επιστολογράφους των εφημερίδων. Και, τέταρτον, ότι οι συγκεκριμένοι εθνικιστικοί, θρησκευτικοί και σεξιστικοί όροι με τους οποίους έχει τεθεί το δημογραφικό στη δημόσια σφαίρα υποδεικνύουν τα όρια της δημοκρατίας στην Ελλάδα μετά το 1974 (εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου, Το άδειο λίκνο της δημοκρατίας).
Ειλικρινής γραφή
H μέθοδος της συγγραφέως είναι ριψοκίνδυνη. Σημειώνω, για παράδειγμα, την επίσκεψή της σε κλινική όπου λαμβάνουν χώρα αμβλώσεις. H επίσκεψη παρουσιάζεται με διηγηματικό τρόπο και προσωπικό τόνο σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου (κεφ. 5). Το εμπειρικό υλικό του βιβλίου είναι ποικίλο και απροσδόκητο καθώς, εκτός από συνεντεύξεις, άρθρα και επιστολές, περιλαμβάνει στίχους ελληνίδων ποιητριών, γελοιογραφίες και αφίσες. Τέλος, η γραφή είναι πέραν του συνήθους ειλικρινής. Δεν επιχειρείται κάποια τεχνητή «απόδειξη» των θεωρητικών υποθέσεων εργασίας με κάποιου είδους στριμωγμένη υπαγωγή των ποικίλων ευρημάτων της εμπειρικής έρευνας σε θεωρητικά καλούπια. Αντιθέτως, η συγγραφέας – τηρώντας την απαραίτητη ανωνυμία – παραθέτει εκτενή αποσπάσματα από διαλόγους της με γυναίκες, γιατρούς, νοσοκόμες και συμβούλους οικογενειακού προγραμματισμού. Παρεμβάλλοντας τις δικές της προσωπικές αντιδράσεις σε ό,τι ακούει, βλέπει ή διαβάζει και δημοσιεύοντας το πώς εκείνη αισθάνεται για όλα αυτά, η ερευνήτρια θέτει τον εαυτό της σε ισότιμη βάση με τα υποκείμενα της έρευνάς της. Εν τέλει, με αυτή τη μεθοδολογία η συγγραφέας επιχειρεί μια μετατόπιση της σχετικής συζήτησης: δεν καταπιάνεται με το κατά πόσον πράγματι υπάρχει δημογραφικό πρόβλημα με όρους ζήτησης για εργατικά χέρια, επάνδρωσης των ενόπλων δυνάμεων ή επιβίωσης του συστήματος συντάξεων (αναλογία εργαζομένων προς συνταξιούχους), αλλά μεταθέτει τη συζήτηση στο επίπεδο της ανάλυσης λόγου («discourse analysis»).
Συνοπτικά, στο πλαίσιο της εν λόγω ανάλυσης, η κύρια προσφορά του βιβλίου είναι η άποψη ότι τα έμφυλα υποκείμενα διαμορφώνονται από τον δημόσιο, εθνικιστικό λόγο ακόμη και για εντελώς ιδιωτικά θέματα, όπως αυτά της γενετήσιας ζωής.
Ο κ. Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
