Εχουμε ενσωματώσει εξαρτήματα και μηχανήματα μέσα στο σώμα μας (φακούς επαφής, βηματοδότες, τεχνητά μέλη, μικροϋπολογιστές). Επεμβαίνουμε στη γενετική δομή για να διορθώσουμε ανωμαλίες. Συνδυάζουμε βιομετρικά χαρακτηριστικά με μηχανικά συστήματα (αναγνώριση φωνής και ίριδας του ματιού στα συστήματα ασφαλείας). Ελέγχουμε ή μεταβάλλουμε την ψυχολογική μας διάθεση και την ερωτική μας επιθυμία με φαρμακευτικά σκευάσματα. Επεμβαίνουμε στην εξωτερική εμφάνιση, στη φυσιολογία ή στη βιολογική φθορά μας με αισθητικές επεμβάσεις, ορμονικές θεραπείες και φαρμακοδιεγέρσεις (ντόπινγκ). Αλλάζουμε (ή κατ’ άλλους διορθώνουμε) το φύλο μας με χειρουργικές επεμβάσεις. Αναπαραγόμαστε σε εργαστήρια με εξωσωματική γονιμοποίηση και παρένθετη μητρότητα. Σε ποιο σώμα τέλος πάντων κατοικούμε; Ποιος είναι ο εαυτός μας και τι σχέση έχει με το σώμα μας; Τι είναι «φυσικό» και τι δεν είναι; Ποιες είναι οι πολιτικές του σώματος;
Ο παρών συλλογικός τόμος, πλούσιος και πολύπλευρος, προσφέρει μια ουσιαστική δυνατότητα εξοικείωσης με παλαιότερες και νεότερες προσεγγίσεις και μελέτες σχετικά με το σώμα, τις θεωρήσεις και τις αξίες που το περιβάλλουν, τις πρακτικές και τις εμπειρίες που το χαρακτηρίζουν. Βασίζεται σε μια διεπιστημονική προβληματική που αντλεί από την ιστορία, την κοινωνική ανθρωπολογία, την κριτική θεωρία, τη φιλοσοφία, τις σπουδές του φύλου. Οπως σημειώνει η επιμελήτρια του τόμου Δήμητρα Μακρυνιώτη στην εκτενή και πολύ κατατοπιστική εισαγωγή της, στο τέλος του 20ού αιώνα παρατηρήθηκε ένας επαναπροσδιορισμός του σώματος ο οποίος αμφισβήτησε τις διπολικές αντιθέσεις της δυτικής παράδοσης (σώμα/νους, σκέψη/πάθη, λογική/συναίσθημα), αλλά και τις νατουραλιστικές περιγραφές και προσδιόρισε το σώμα όχι «ως αντικείμενο αλλά ως υποκείμενο» (σελ. 18). Κατ’ αρχάς η φεμινιστική σκέψη ήταν εκείνη που προβληματοποίησε το σώμα ως τόπο ενδεχομενικότητας και ανέδειξε τη ρευστότητα του έμφυλου σώματος. Σταδιακά όμως το ενδιαφέρον για το σώμα εντάθηκε και τροφοδότησε μια πλειάδα επιστημονικών λόγων και χώρων με συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες θεωρήσεις.
H «σωματικότητα»
Ο τόμος διαιρείται σε τέσσερις ενότητες. Καθεμία περιλαμβάνει συναφή με το βασικό της θέμα δοκίμια ή αποσπάσματα από σημαντικές μελέτες. H πρώτη ενότητα με τίτλο «Συγκροτώντας το κοινωνικό σώμα» εστιάζει στις διαδικασίες της κοινωνικής και πολιτισμικής παραγωγής του σώματος και της έννοιας της «σωματικότητας». Το σώμα εδώ δεν αντιμετωπίζεται ως «φυσική κατηγορία» αλλά ως προϊόν μεταβαλλόμενων λόγων και πρακτικών. Ξεχωριστή θέση κατέχει σε αυτή την ενότητα ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιμωρία. H γέννηση της φυλακής (ελλ. εκδ. 1976) στο οποίο αναπτύσσονται ορισμένες από τις θέσεις του γάλλου στοχαστή σχετικά με την πολιτική οικονομία του σώματος. H τεράστια συμβολή του Φουκώ στην ανάδειξη των πολιτικών του σώματος αλλά και του σώματος ως αντικειμένου της πολιτικής αναγνωρίζεται, όπως είναι φυσικό, και σε αυτόν τον συλλογικό τόμο και το σχετικό απόσπασμα προτείνει μια οδό επαφής με το έργο του.
H δεύτερη ενότητα του βιβλίου φέρει τον τίτλο «Αμφισβητώντας τα κυρίαρχα δεδομένα». Είναι μια πολύ σημαντική ενότητα η οποία περιλαμβάνει κείμενα κριτικά προς τις αντιλήψεις ότι το σώμα αποτελεί ένα σταθερό, φυσικό δεδομένο. Μεταξύ των άλλων, σημαντική θέση κατέχει το απόσπασμα από το βιβλίο της Τζούντιθ Μπάτλερ (Judith Butler) Bodies That Matter (1993). Η Μπάτλερ, μια από τις σημαντικότερες εκπροσώπους της σύγχρονης κριτικής θεωρίας, προβληματοποιεί στο πυκνό κείμενό της τις θεωρίες της κατασκευής και προτείνει την έννοια της «υλικοποίησης» στη συγκρότηση του σώματος στο πλαίσιο της ίδιας της ιστορίας και της ιστορικότητας του «φυσικού».
H τρίτη ενότητα με τίτλο «Προβάλλοντας αντίσταση, επιλέγοντας τη συμμόρφωση» εστιάζει στις πρακτικές μετασχηματισμού ή τροποποίησης του σώματος (τατουάζ, πίρσινγκ, αισθητική χειρουργική, άσκηση κτλ.) όπως προκύπτουν στο πλαίσιο των μεταβολών της μόδας, της αισθητικής, των κυρίαρχων προτύπων και αξιών. Το δοκίμιο της Γουάνγκ Πινγκ (Wang Ping) «Πονώντας για την ομορφιά. H περίδεση των ποδιών στην Κίνα» (σελ. 261-280) είναι ένα συναρπαστικό κείμενο για τους δεσμούς ανάμεσα στην ομορφιά και στη βία, στον ακρωτηριασμό και στην πειθάρχηση του γυναικείου σώματος, στον ερωτισμό και στον θάνατο.
Πόνος και θάνατος
Τέλος η τέταρτη ενότητα φέρει τον τίτλο «Αναζητώντας τα όρια» και μας εισάγει στο μεγάλο και δύσκολο πεδίο της οριοθέτησης εννοιών όπως η φύση ή ο θάνατος αφού οι μεταβολές της αίσθησης για το σώμα συσχετίζονται άμεσα με τις μεταβολές της αίσθησης για την ίδια τη ζωή. Το σημαντικό κείμενο της Νάνσυ Σέπερ (Nancy Scheper) εστιάζει στο παγκόσμιο εμπόριο οργάνων με έμφαση κυρίως στις πωλήσεις οργάνων στην Ινδία και στην Κίνα, ενώ η Ελέιν Σκάρυ (Elaine Scarry) και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben) συζητούν τις πολιτικές του πόνου και του θανάτου.
Τόσο η εισαγωγή της Δήμητρας Μακρυνιώτη όσο και τα επί μέρους δοκίμια (εκ των οποίων μόνο ορισμένα παρουσιάζονται συνοπτικά εδώ) καθιστούν τον παρόντα τόμο μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και σημαντική έκδοση. Είναι αισθητή η απουσία ενός κειμένου της Ντόνα Χάραγουεϊ (Donna Haraway) αφού το έργο της έχει ασκήσει σοβαρή επιρροή στον σύγχρονο θεωρητικό στοχασμό για το σώμα. Πέραν αυτού όμως ο πλούτος των συμβολών, η εμβέλεια των προσεγγίσεων και η πολυμορφία των θεμάτων χαρακτηρίζουν την πολυσχιδή φυσιογνωμία του τόμου. Τα Ορια του σώματος είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται σε αναγνώστες με διαφορετικά ενδιαφέροντα και υπόβαθρο είτε είναι ειδικοί επιστήμονες είτε όχι. Αποτελεί έναν πολύ χρήσιμο και χρηστικό οδηγό για τις θεωρίες του σώματος και για τις μελέτες γύρω από το σώμα και μπορεί να αξιοποιηθεί πολλαπλά τόσο για διδακτικούς όσο και για ενημερωτικούς, ερευνητικούς και επιστημονικούς σκοπούς.
H κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτορας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
