Το πρόταγμα της πολιτικής μέσα στις αλλαγμένες συνθήκες μιας παγκόσμιας δημόσιας σφαίρας, ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, αποτελεί το βασικό αντικείμενο συζήτησης αυτού του βιβλίου της Σούζαν Μπακ-Μορς. H συγγραφέας, καθηγήτρια Πολιτικής Φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ (ΗΠΑ), είναι κυρίως γνωστή για το παλαιότερο έργο της Dreamworld and Catastrophe (2000), μια μελέτη για την ουτοπία και την κοινωνική φαντασία κατά τον 20ό αιώνα.
Στα πέντε δοκίμια που αποτελούν αυτόν τον τόμο, η συγγραφέας προσεγγίζει ζητήματα όπως η παγκοσμιοποίηση, ο φονταμενταλισμός, η τρομοκρατία, το Ισλάμ, η νεωτερικότητα, ο φεμινισμός, η τέχνη και ο πολιτισμός της εικόνας σε μια απόπειρα άρθρωσης ενός κριτικού πολιτικού λόγου μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Οπως φανερώνει και ο τίτλος, το βασικό της μέλημα είναι η πολιτική παρέμβαση της Αριστεράς. H Μπακ-Μορς αναγνωρίζει ότι ο σύγχρονος παγκόσμιος χώρος παλεύει για συνοχή αλλά «σημαδεύεται από αντιφάσεις» (σ. 16). Ομολογεί ότι, όπως και άλλοι, νιώθει μια «όχι και τόσο μικρή νοσταλγία για την ενότητα του λόγου που διασφάλιζε ο μαρξισμός» (σ. 19) πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Επιμένει όμως ότι ο λόγος της «νέας παγκόσμιας Αριστεράς θα είναι διαφορετικός από του μαρξιστικού διεθνισμού» (σ. 18) και στρέφεται προς την ανάλυση διαφορετικών πολιτικών λόγων αλλά και του εγχειρήματος της μετάφρασης πολιτικών λεξιλογίων και θέσεων, το οποίο θεωρεί αναγκαίο για την αποκρυστάλλωση ενός παγκόσμιου πολιτικού προγράμματος.
Συνασπισμός δυνάμεων
Παρά το γεγονός ότι το Ισλάμ εμφανίζεται στον τίτλο του βιβλίου ως ένα από τα κεντρικά θέματά του, μόνο δύο από τα πέντε κεφάλαια εστιάζουν σε αυτό. Είναι φανερό ότι η συγγραφέας δεν είναι ειδική στη μελέτη ούτε του Ισλάμ ούτε και των ισλαμιστικών κινημάτων και καθεστώτων, τα οποία παρουσιάζουν άλλωστε μεγάλη πολυσθένεια. Καταβάλλει όμως σοβαρή προσπάθεια να κατανοήσει τον ισλαμισμό ως πολιτικό λόγο μέσα στην ένταση και στο σοκ που προκάλεσε η 11η Σεπτεμβρίου. Στα δύο πρώτα κεφάλαια η συγγραφέας διαβλέπει την πορεία δημιουργίας ενός συνασπισμού δυνάμεων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, ο οποίος θα αναπτυχθεί και θα προστατεύει την παγκόσμια κινητικότητα του κεφαλαίου στον 21ο αιώνα. Υποστηρίζει ότι οι ΗΠΑ δεν είναι μία αλλά δύο, μια δημοκρατική πολιτεία θεμελιωμένη στις αρχές της ελευθερίας αλλά και ένα καθεστώς ασφαλείας το οποίο ενεργοποιεί μονίμως «καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης» και αποπειράται να μετασχηματισθεί από ψυχροπολεμική υπερδύναμη σε μεταψυχροπολεμική δύναμη παγκόσμιας κυριαρχίας. Αν και η παγκοσμιοποίηση δεν είναι νέα, κατά την Μπακ-Μορς, εφόσον έχει τις καταβολές της στην ευρωπαϊκή επέκταση ήδη από τον 16ο αιώνα, η «παγκόσμια εμμένεια» είναι. H συγγραφέας φαίνεται να συμμερίζεται εδώ την ανάλυση των M. Χαρντ και A. Νέγκρι στο έργο τους Αυτοκρατορία (ελληνική έκδοση 2002) περί ενός «εμμενούς κόσμου» όπου δεν υπάρχει έξοδος.
Σε αυτόν τον «εμμενή κόσμο» ο κριτικός πολιτικός λόγος θα συγκροτηθεί, σύμφωνα με τη συγγραφέα, μέσα από πρακτικές και διαδικασίες μετάφρασης που εμπεριέχουν και μη δυτικοκεντρικά μοντέλα. H Μπακ-Μορς ισχυρίζεται ότι ο δυτικοκεντρισμός είναι παρωχημένος αλλά και ότι ο «κατακερματισμός της Αριστεράς στην κατεύθυνση των διακριτών «ταυτοτήτων» έχει κάνει τον κύκλο του ως μορφή προοδευτικής κριτικής» ενώ «το κριτικό εγχείρημα δεν τελειώνει με την απελευθέρωση από τα δυτικά μοντέλα σκέψης. Μόλις που αρχίζει εκεί» (σελ. 132). Προς αυτή την κατεύθυνση προκρίνει τη λογική της «μετάφρασης» των πολιτικών λόγων ως εγχείρημα που προωθεί την πολιτική επικοινωνία και απελευθερώνει κριτικά εργαλεία κάνοντάς τα διαθέσιμα για νέες συνθέσεις. Προσεγγίζει τον ισλαμισμό ως μια διαμάχη γύρω από τη νεωτερικότητα, η οποία φέρει το ίχνος της «αποικιακής διαφοράς» και επομένως οφείλει να κατανοηθεί εντός αυτού του πλαισίου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι αποδίδει σημασία στις διαφορετικές εκδοχές του φεμινιστικού λόγου εντός και εκτός του Ισλάμ. Οι παρατηρήσεις της συγγραφέως για τις πολιτικές του φύλου σε σχέση με τον ισλαμικό λόγο είναι σημαντικές διότι, όπως σημειώνει και η ίδια αλλά και όπως γνωρίζουμε από τις διαμάχες σχετικά με τη μουσουλμανική μαντίλα, «τα ζητήματα των γυναικών έχουν κεντρική θέση στις σχετικές συζητήσεις» (σ. 68). Προκρίνει και πάλι τις διαδικασίες της μετάφρασης των φεμινισμών ενώ σημειώνει χαρακτηριστικά ότι ενώ η «πατριαρχία δεν είναι μια δευτερεύουσα αντίθεση εξαρτημένη από την ταξική… είναι απαράδεκτο να τυλίγονται οι βόμβες των ΗΠΑ στο λόγο περί γυναικείων δικαιωμάτων» (σελ. 69).
H πολιτισμική κριτική
Τα δύο επόμενα κεφάλαια του βιβλίου όπως και μια συνέντευξη της συγγραφέως στο περιοδικό «Journal of Visual Culture» κινούνται σε έναν διαφορετικό σχετικά χώρο. H Μπακ-Μορς επιστρέφει στα οικεία της πεδία της πολιτισμικής κριτικής και αναλύει τις σχέσεις της αισθητικής εμπειρίας με κριτικές αποφάνσεις στο πλαίσιο μιας καλλιτεχνικής παραγωγής η οποία αποτυπώνει την εποχή της τεχνολογικής επιτήρησης. Αυτή η σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή, που δημοσιοποιήθηκε σε εκθέσεις όπως η InSite στο Σαν Ντιέγκο το 2000, συμβάλλει κατά τη συγγραφέα στην ενεργοποίηση της κοινωνικής φαντασίας και αναδεικνύει έναν ολόκοσμο, έναν «κόσμο χωρίς κρυψώνες», όπου η κριτική σκέψη πρέπει να κινείται και να δοκιμάζεται.
Παρά τον τίτλο του, το βιβλίο της Μπακ-Μορς δεν προσφέρει ειδικές γνώσεις γύρω από το Ισλάμ αλλά στέκεται περισσότερο στις εικόνες του ισλαμικού κόσμου στον δυτικό χώρο αλλά και στις πλανητικές επιπτώσεις των σύγχρονων πολιτικών λόγων. Αλλωστε αυτός φαίνεται να είναι και ο αρχικός στόχος της. Στην ταραγμένη περίοδο που ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ, η Μπακ-Μορς αποπειράθηκε μια πολιτική παρέμβαση κριτικής στον συντηρητισμό και επανενεργοποίησης των αναλυτικών εργαλείων της αριστερής σκέψης. H ελληνική έκδοση προσφέρει στους αναγνώστες τη δυνατότητα εξοικείωσης με τον σχετικά άγνωστο σ’ εμάς λόγο της αμερικανικής, πανεπιστημιακής κυρίως, Αριστεράς και της κριτικής διανόησης.
H κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
