Ο λόγος και τα έργα των φιλοσόφων
O κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Αν η φιλοσοφία θεωρείται συνήθως δύσκολη υπόθεση, η ιστορία της φιλοσοφίας μοιάζει – και με τρόπο παράδοξο – δυσκολότερη και ευκολότερη. Δυσκολότερη γιατί έχουμε να κάνουμε ταυτοχρόνως με πολλές φιλοσοφίες που η καθεμιά διεκδικεί την αλήθεια για τον εαυτό της· ευκολότερη γιατί μια ιστορία της φιλοσοφίας συνιστά ήδη κάποια τάξη σε αυτό το χάος που αποτελεί, σε πρώτη ματιά, το πλήθος των φιλοσοφιών στην ιστορία. Ωστόσο όλο το πρόβλημα είναι αυτή η τάξη: πρόκειται για παράταξη; Πρόκειται για υπόταξη; Τι σόι διάταξη είναι η τάξη που προκρίνεται σε μια ιστορία της φιλοσοφίας; Ποιος έχει τον πρώτο λόγο; H ιστορία ή η φιλοσοφία;
Αρκεί να θέσει κάποιος αυτά τα ερωτήματα, που ο ιστορικός της φιλοσοφίας έχει να αντιμετωπίσει με τρόπο πρακτικό σε κάθε του βήμα, για να διαπιστώσει ότι η συγγραφή μιας ιστορίας της φιλοσοφίας είναι κυρίως εγχείρημα προκλητικό, μια και τα ίδια προβλήματα πρέπει να αντιμετωπισθούν κάθε φορά από την αρχή, σαν να ήταν πρωτόγνωρα. Αυτό οφείλεται ίσως στο γεγονός ότι η ίδια η έκφραση «ιστορία της φιλοσοφίας», ενώ παρουσιάζεται ως ουδέτερη, βατή και αθώα, στην πραγματικότητα είναι έκφραση προβληματική. Ηδη η έννοια της ιστορίας ως γενικού κλάδου της γνώσης δεν είναι ακριβώς σαφής: ανήκει η ίδια στην ιστορία, στο ανθρώπινο γίγνεσθαι και είναι συνυφασμένη με τις περιπέτειές του. Κάθε εποχή έχει τη δική της ιστοριογραφία και όχι μόνο έχουν ήδη γραφεί ιστορίες της ιστοριογραφίας αλλά η ιστοριογραφία τείνει να υποκαταστήσει την ίδια την ιστορία. Κάθε εποχή αντιλαμβάνεται διαφορετικά το παρελθόν. Προχθές σημασία είχαν τα γεγονότα, οι μάχες, η διπλωματία, η πολιτική. Χθες θεωρήθηκαν σημαντικότερες οι κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες και η ζωή των πολιτισμών στην αργόσυρτη διάρκειά τους. Αύριο; Με άλλα λόγια, η κριτική του ιστορικού λόγου δεν είναι λιγότερο αναγκαία από την κριτική του καθαρού λόγου.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα με την ιστορία, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πόσο πιο συγκεχυμένα εμφανίζονται στην ιστορία της φιλοσοφίας. Στην περίπτωσή της, πράγματι, τα προβλήματα δεν προκύπτουν μόνο ως προς τις μεθόδους και το αντικείμενο, αλλά αφορούν την ίδια τη φύση της: η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ιστορία; Είναι φιλοσοφία; Είναι και τα δύο μαζί; Για πολλούς φιλοσόφους πάντως ο ιστορικός της φιλοσοφίας αποτελεί σχεδόν αντικείμενο χλεύης. Παράδειγμα ο Malebranche, για τον οποίο «οι ιστορικοί (της φιλοσοφίας) δεν είναι πραγματικοί φιλόσοφοι. Είναι άνθρωποι που δεν σκέφτονται, αλλά που μπορούν να αφηγηθούν τις απόψεις των άλλων». H προηγούμενη καταδίκη προϋποθέτει μια ιδέα της φιλοσοφίας που τη θέλει αντιμέτωπη, αν όχι εχθρική, προς την ιστορία. Σύμφωνα με την ιδέα αυτή, η φιλοσοφία δεν μπορεί να υπόκειται στις περιπέτειες της ιστορίας, δεν μπορεί να γίνεται έρμαιο της ιστορικής συγκυρίας, δεν μπορεί να εκτίθεται στην ύβρη του χρόνου.
Ως αναζήτηση της αλήθειας, ο φιλοσοφικός λόγος ισχύει αυτός καθεαυτόν, είναι άχρονος, στην κυριολεξία αιώνιος. Υπόκειται μόνο στη δική του εσωτερική αναγκαιότητα, διαφεύγοντας από τον πυκνό και καταναγκαστικό ιστό των εξωτερικών αιτίων. Ακόμη και στην περίπτωση που μια φιλοσοφία διδάσκει τον πιο αυστηρό ντετερμινισμό, διατηρεί την αυτονομία της, γιατί η αναγκαιότητα στην οποία υπόκειται είναι εσωτερική της υπόθεση. Το βλέπουμε: ο διάλογος της φιλοσοφίας με την ιστορία της γίνεται σε υψηλούς τόνους, ενίοτε μέσα σε κραυγές, και τις περισσότερες φορές καταλήγει με την υποταγή της ιστορίας στη φιλοσοφία. Αλλοτε, όπως στον Ντεκάρτ, η φιλοσοφία απορρίπτει ρητά την ιστορία και άλλοτε, όπως στον Χέγκελ, η φιλοσοφία αγκαλιάζει τόσο σφιχτά την ιστορία ώστε την υποχρεώνει σε αφανισμό. Με άλλα λόγια, η ιστορία της φιλοσοφίας είναι πρόβλημα φιλοσοφικό.
Αυτό το φιλοσοφικό πρόβλημα αντιμετωπίζουν στην πράξη οι φιλόσοφοι συγγραφείς του συλλογικού έργου Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας. Χωρίς να ξοδεύουν χρόνο σε θεωρητικές συζητήσεις, έχουν επιλέξει να αποδείξουν την κίνηση βαδίζοντας. Στο σημείο αυτό, ακριβώς, βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου, το κλειδί που εξηγεί την επιτυχία του εγχειρήματος, το οποίο οι συγγραφείς συνοψίζουν, με λιτές προτάσεις, στο σημείωμα που προλογίζει το καλομεταφρασμένο στα ελληνικά έργο τους: «Ο ιστορικός της ιατρικής δεν χρειάζεται να εξασκεί, ως ιστορικός, την ιατρική· αλλά δεν μπορεί κάποιος να γράψει την ιστορία της φιλοσοφίας, αν δεν είναι ο ίδιος φιλόσοφος». H ανάγνωση του βιβλίου πείθει ότι η προηγούμενη πρόταση δεν αποτελεί σχήμα λόγου: η Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας είναι έργο φιλοσόφων που φιλοδοξεί να καταστήσει οικεία στους ανθρώπους τα έργα των φιλοσόφων.
H έκδοση της Ιστορίας της δυτικής φιλοσοφίας της Οξφόρδης, έργου συλλογικού και δοκιμασμένου τόσο στην ακαδημαϊκή και σχολική διαδικασία όσο και στην ερευνητική και απλώς φιλαναγνωστική (ή φιλο-φιλοσοφική), έρχεται να καλύψει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, όπου παρά την πρόοδο εξακολουθούν να λείπουν τα λεγόμενα έργα αναφοράς. Το έργο θα κυκλοφορήσει στα μέσα της επόμενης εβδομάδας και τα «Βιβλία» το προαναγγέλλουν μέσα από την προσέγγιση τριών ειδικών.
