Το βιβλίο αυτό αποτελείται από 14 άρθρα της περιόδου 1991-1994 που παρουσιάζονται μαζί υπό τον ίδιο γενικό τίτλο. Στο βιβλίο αυτό ο Βάλλερσταϊν διατυπώνει πολλές γενικές ιδέες για τη σύγχρονη παγκόσμια κατάσταση, τις πιθανές εξελίξεις, τις σχέσεις Βορρά – Νότου, το μέλλον της Αμερικής κ.ά. H βασική επιχειρηματολογία του Βάλλερσταϊν βασίζεται σε τρία στοιχεία. Το πρώτο είναι ο φιλελευθερισμός, ο θρίαμβος και η κατάρρευσή του. Ο φιλελευθερισμός ορίζεται ως κυρίαρχη ιδεολογία της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας (σ. 168) και καλύπτει την περίοδο 1789-1989, δηλ. από τη Γαλλική Επανάσταση ως την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης (σ. 174), και είναι η «πολιτικοπολιτισμική εποχή κατά τη διάρκεια της οποίας τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης θεωρήθηκαν ότι αντανακλούσαν αναπόφευκτες ιστορικές αλήθειες, οι οποίες, αργά ή γρήγορα, επρόκειτο να υλοποιηθούν».
Περίπτωση Χομεϊνί
Το δεύτερο στοιχείο είναι η σχέση Βορρά – Νότου. Ενώ στην περίοδο του φιλελευθερισμού οι καπιταλιστικές χώρες του Βορρά επέτυχαν ανάπτυξη και παγκόσμια κυριαρχία, οι χώρες του Νότου κέρδισαν την εθνική τους ανεξαρτησία (κατά τον 20ό αιώνα) αλλά όχι την οικονομική τους ανάπτυξη. Αυτή η εξέλιξη είχε μεγάλες συνέπειες για τη συμπεριφορά του Νότου και τις επιλογές που επεδίωξε. Μια επιλογή είναι η στροφή στον ισλαμικό φονταμενταλισμό (περίπτωση Χομεϊνί), μια άλλη είναι εκείνη του Σαντάμ Χουσεΐν που εκφράζει την πίστη ότι η οικονομική ανάπτυξη απαιτεί στρατιωτική δύναμη (σ. 76). H τρίτη επιλογή του Νότου είναι η μετανάστευση στον Βορρά. Το τρίτο στοιχείο στο οποίο αναφέρεται ο Βάλλερσταϊν είναι το μεγάλο ερώτημα του τι θα γίνει μετά την κατάρρευση του φιλελευθερισμού, η οποία έχει ήδη λάβει χώρα. Εδώ ο Βάλλερσταϊν δεν προσποιείται ότι έχει την απάντηση αλλά διατυπώνει ορισμένες (ασαφείς) ιδέες. Π.χ. στη σελ. 380 γράφει: «H επιλογή μας μπορεί να είναι μόνον η δημιουργία ομάδων αρκετά μεγάλων ώστε να δημιουργήσουν θυλάκους ενθάρρυνσης και καταφυγής». Ακόμη «αν οι φορείς των ιδεολογιών είναι οι ομάδες, αυτές οι ομάδες είναι στην πράξη πολλές και αλληλοεπικαλυπτόμενες με περίπλοκους τρόπους», και αμέσως μετά (σελ. 381): «Πρέπει, επιπλέον, να προχωρήσουμε στη διαμόρφωση ιδεολογίας (ενός πολιτικού προγράμματος, δηλαδή) βασιζόμενοι στο προβάδισμα των ομάδων ως φορέων δράσης».
Οι επεξεργασίες των ανωτέρω στοιχείων, καθώς και οι προγνώσεις του Βάλλερσταϊν, είναι πράγματι ενδιαφέρουσες. Εν τούτοις συχνά ο συγγραφέας μιλάει σαν τολμηρός μελλοντολόγος παρά ως προσεκτικός επιστήμων. Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο γραμμένο το 1993, ο Βάλλερσταϊν δηλώνει ότι «σήμερα και σίγουρα σε μια δεκαετία από τώρα ο πλέον αδύναμος από τους τρεις (σ.σ.: Ευρωπαϊκή Ενωση, Ιαπωνία και ΗΠΑ) ως προς την παραγωγική αποδοτικότητα και την οικονομική σταθερότητα σε εθνικό επίπεδο είναι και θα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες». Οι ΗΠΑ ως πιο αδύναμη θα επιδιώξει συμμαχία με την Ιαπωνία. H άποψη αυτή περί ισχύος της Ιαπωνίας κτλ. μου φαίνεται εσφαλμένη δεδομένου ότι η Ιαπωνία λόγω της έλλειψης ενεργειακών πόρων είναι μια ευάλωτη οικονομία, τουλάχιστον σε σύγκριση με τις ΗΠΑ. Επίσης από καμία σύγκριση δεν προκύπτει ότι σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά το 1993, οι ΗΠΑ είναι η πλέον αδύναμη χώρα από τις τρεις. Σε κάποιο άλλο σημείο (σ. 89), ο Βάλλερσταϊν γράφει: «H Ευρωπαϊκή Ενωση θα ενσωματώσει τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών, αλλά όχι και τις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης». Τώρα γνωρίζουμε ότι η πρόβλεψη αυτή δεν μπορούσε να ήταν περισσότερο εσφαλμένη.
H Ιστορία συνεχίζεται
Συχνά ο Βάλλερσταϊν διατυπώνει κρίσεις που δίνουν την εντύπωση ότι είναι αυθαίρετες. Ιδού δύο παραδείγματα. Σε αρκετές περιπτώσεις αναφέρεται στην «παγκόσμια επανάσταση του 1968 (που) υπονόμευσε ολόκληρη την ιδεολογική συναίνεση που είχαν οικοδομήσει οι Ηνωμένες Πολιτείες, συμπεριλαμβανομένης της σοβιετικής ασπίδας, του κρυφού χαρτιού των ΗΠΑ» (σ. 67). Εγινε πράγματι επανάσταση το 1968 και μάλιστα παγκόσμια; Επίσης ο Βάλλερσταϊν αναφέρεται στις φάσεις των οικονομικών κύκλων Κοντράτιεφ και φαίνεται να αποδίδει σε αυτούς μια εξωγενή συμπεριφορά της οποίας όμως οι συνέπειες, στην παρούσα φάση του κύκλου, θα είναι καταλυτικές για το κοσμοσύστημα. Οι οικονομολόγοι όμως θα μας βεβαιώσουν ότι τίποτε δεν είναι εξωγενές στην οικονομία. H κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης το 1989 έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς (πιο γνωστός ο Φράνσις Φουκουγιάμα) να μας διαβεβαιώσουν ότι ο καπιταλισμός τελικά είναι το μόνο βιώσιμο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης και ότι με την πτώση της ΕΣΣΔ ήρθε το τέλος της Ιστορίας. Ο Βάλλερσταϊν αντίθετα μας διαβεβαιώνει ότι το 1989 δεν κατέρρευσαν μόνο η Σοβιετική Ενωση και ο υπαρκτός κομμουνισμός αλλά και ο φιλελευθερισμός, του οποίου μέρος ήταν ο υπαρκτός κομμουνισμός. Κατά συνέπεια η Ιστορία συνεχίζεται με κύριο στοιχείο την εναγώνια αναζήτηση της μελλοντικής κοινωνίας. Παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις μου, βρίσκω το βιβλίο του Βάλλερσταϊν εξαιρετικά ενδιαφέρον. Συμμερίζομαι απολύτως την άποψή του ότι στη σημερινή κοινωνικοοικονομική συγκυρία υπάρχει ανάγκη για συνεχή αναζήτηση και προσπάθεια.
Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι καθηγητής Πανεπιστημίου.
