Ανέκαθεν τα παραμύθια της Χαλιμάς συνδύαζαν την ανατολίτικη γοητεία με το άγχος του θανάτου. Στις Χίλιες και μία νύχτες η Σεχραζάντ διηγείται κάθε βράδυ στον απατημένο από την πρώτη γυναίκα του βασιλιά Σαχριάρ και μια συναρπαστική ιστορία μόνο και μόνο για να ξεχαστεί και να μην κάνει πράξη το τάμα του: κάθε ημέρα να παντρεύεται και μια άλλη γυναίκα και τη νύχτα να τη σκοτώνει.


Ενας αδιόρατος φόβος πλανάται εφέτος πάνω από την 56η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης, στην οποία τιμάται το βιβλίο στον αραβικό κόσμο. Τρία χρόνια μετά τα πλήγματα της 11/9, που είχαν αποσπάσει αρκετά τη δημόσια προσοχή από την τότε τιμωμένη στην έκθεση χώρα, την Ελλάδα, τα μέτρα ασφαλείας είναι αυστηρότερα παρά ποτέ, έστω και αν κατά τις εκτιμήσεις της Υπηρεσίας Δίωξης του Εγκλήματος της Εσσης η Εκθεση Βιβλίου διατρέχει λιγότερο κίνδυνο να γίνει στόχος τρομοκρατικής επίθεσης από ό,τι π.χ. το Σαλόνι του Αυτοκινήτου, που διοργανώνεται επίσης στη Φραγκφούρτη. Μεθαύριο το βράδυ η έκθεση θα εγκαινιασθεί από τον καγκελάριο Γκέρχαρντ Σρέντερ και τον γενικό γραμματέα του Αραβικού Συνδέσμου Αμρ Μούσα, ενώ την εναρκτήρια ομιλία του αιγύπτιου νομπελίστα συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ θα διαβάσει κάποιος άλλος, κατά πάσα πιθανότητα ο ηθοποιός Ομάρ Σαρίφ. Ο 92χρονος τυφλός γέροντας δεν μπορεί πια να μετακινηθεί από το Κάιρο. H έκθεση ανοίγει την Τετάρτη το πρωί για το ειδικό κοινό της – εκδότες, ατζέντηδες, συγγραφείς, μεταφραστές, δημοσιογράφους – και κλείνει την ερχόμενη Κυριακή, τη μόνη ημέρα κατά την οποία επιτρέπεται η ελεύθερη είσοδος στο κοινό. Εφέτος πολλές κυρίες θα εκπλαγούν καθώς ακόμη και κομψές τσάντες θα περνούν από ακτίνες, ενώ έντονη εγρήγορση μεταξύ των ένστολων και με πολιτικά ανδρών ασφαλείας θα επικρατεί γύρω από και μέσα στην αίθουσα 8 που κατά παράδοση φιλοξενεί τους αμερικανικούς εκδοτικούς οίκους.


H πρόκριση της αραβικής βιβλιοπαραγωγής για να τιμηθεί στην εφετινή έκθεση ήταν καθαρά πολιτική επιλογή της Ομοσπονδίας Γερμανών Εκδοτών, που θέλησε έτσι να προβάλει την ιδέα του διαλόγου στη θέση της υποτιθέμενης σύγκρουσης των πολιτισμών. Μια επιλογή που αποδείχθηκε ακανθώδης. H παραγωγή του βιβλίου πάσχει στις αραβικές χώρες, οπότε θα ήταν αδύνατον μία και μόνη να καλύψει τις προθήκες της αίθουσας που προορίζεται για την εκάστοτε τιμωμένη χώρα. Για πρακτικούς λόγους λοιπόν η γερμανική πλευρά αποτάθηκε στον Αραβικό Σύνδεσμο και αυτός στην Αλέσκο, την αραβική εκδοχή της Ουνέσκο, και αυτή στην Ομοσπονδία Αράβων Εκδοτών. Εστω και αν οι γερμανικοί εκδοτικοί οίκοι ήταν ελεύθεροι να καλέσουν τους άραβες συγγραφείς που οι ίδιοι εκδίδουν, υπήρξε έντονη ανησυχία μήπως η επίσημη αραβική πλευρά καλέσει στη Φραγκφούρτη μόνο τους αυλικούς ποιητάρηδες και τους ανούσιους συγγραφείς και όχι τις στεντόρειες, διωκόμενες φωνές. Οι ανησυχούντες διαψεύστηκαν. H Ομοσπονδία Αράβων Εκδοτών επέδειξε τόση ευφυΐα και σωφροσύνη ώστε να καλέσει κατεστημένους συγγραφείς αλλά και νέα ταλέντα, πολιτικά ακίνδυνες πένες αλλά και οχληρούς κονδυλοφόρους. Στο μεγάλο αραβικό περίπτερο τα βιβλία θα εκτεθούν κατά θεματικές ενότητες και όχι κατά χώρες παραγωγής. Εξάλλου από τα 22 κράτη-μέλη του Αραβικού Συνδέσμου στην κοινή αυτή παρουσίαση θα είναι παρόντα 17. Το Ιράκ θα είναι απόν για ευνόητους λόγους. Το Κουβέιτ και η Λιβύη προφασίστηκαν πενία. Το Μαρόκο και η Αλγερία, τέλος, θα εμφανισθούν στα δικά τους περίπτερα επειδή το εθνικό τους φιλότιμο εθίγη από τις «φιλοαιγυπτιακές» επιλογές του γενικού γραμματέα της Οργανωτικής Επιτροπής.


H παράδοση του Κορανίου


Αλλά τι σημαίνει πράγματι σήμερα «αραβικός κόσμος» πέρα από την επιφάνεια της καλής ή κακής διοργάνωσης μιας παρουσίασης βιβλίου; Και ποιο είναι το ακριβές περιεχόμενο αυτού του όρου ανάμεσα στους δύο πόλους της τρέχουσας αντίληψης, που τον θεωρεί ή μόνο μήτρα ανατολίτικης μαγείας ή μόνο λίκνο της τρομοκρατίας; Είναι μια αλυσίδα εντελώς διαφορετικών χωρών, από το Μαρόκο ως τη Σαουδική Αραβία, με διαφορετικά και συχνά αντικρουόμενα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, με διαφορετικές διαλέκτους. Τις συνδέει η κοινή παράδοση του Κορανίου, γραμμένου σε μια αρχαΐζουσα που δεν κατανοούν πια οι πλατιές μάζες, και αδόκητα η λιγότερο ή περισσότερο παραδοσιακή δομή των κοινωνιών και ο αυταρχισμός των καθεστώτων τους. Ο αραβικός πολιτισμός άνθησε μεταξύ του 9ου και του 12ου αιώνα, στη συνέχεια παρήκμασε και σήμερα δεν συνιστά ούτε καν μακρινή ανάμνηση. Μιλάμε λοιπόν για τη βιβλιοπαραγωγή ενός κόσμου που ζει στην καθυστέρηση, που απελευθερώθηκε σχετικά πρόσφατα από την αποικιοκρατία, που έμεινε έξω από τη δυτική πορεία εκλογίκευσης της πραγματικότητας. Στις αραβικές χώρες συνακόλουθα δεν υπάρχει οργανωμένη βιβλιαγορά κατά τα δυτικά πρότυπα, δεν υπάρχει σύστημα διανομής του βιβλίου, δεν υπάρχει κριτική του βιβλίου και ίσως, το σημαντικότερο, δεν υπάρχουν αναγνώστες. Στο Ραμπάτ, στο Κάιρο ή στη Δαμασκό με τα εκατομμύρια των κατοίκων ένα τιράζ 3.000 αντιτύπων ισοδυναμεί με τεράστια εκδοτική επιτυχία. Εξάλλου στις αραβικές κοινωνίες δεν υφίσταται η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, όπως τη γνωρίζουμε ως κεκτημένο του δικού μας ημισφαιρίου, της δικής μας κοινωνίας των πολιτών. Ακόμη και στη «φιλελεύθερη» Αίγυπτο η επίσημη Επιτροπή Ισλαμικών Ερευνών απέσυρε εφέτος το μυθιστόρημα της Ναουάλ αλ Σαντάουι H πτώση του ιμάμη με το αιτιολογικό ότι προσβάλλει την ισλαμική διδασκαλία. Και στον Λίβανο, έπειτα από αίτηση του Καθολικού Κέντρου Ενημέρωσης, οι αρχές κατέσχεσαν το μυθιστόρημα του Αμερικανού Νταν Μπράουν Κώδικας Da Vinci με το σκεπτικό ότι προσβάλλει την ιερότητα της μορφής του Ιησού…


Πενήντα τίτλοι


Και παρ’ όλα αυτά το αραβικό βιβλίο υπάρχει, έστω και αν φυτοζωεί. Δεκάδες άραβες συγγραφείς αναμένονται αυτή την εβδομάδα στη Φραγκφούρτη, ενώ οι γερμανικοί εκδοτικοί οίκοι παρουσιάζουν αυτό το φθινόπωρο 50 μεταφρασμένους τίτλους αραβικής λογοτεχνίας. Είναι ειρωνεία όχι της τύχης αλλά της ιστορίας το ότι πολλοί άραβες συγγραφείς γνωρίζουν την επιτυχία και τη διάδοση του έργου τους μέσω των πρώην αποικιοκρατικών δυνάμεων που δυνάστευαν τις πατρίδες τους, όπως π.χ. ο Μαροκινός Ταχάρ μπεν Ζελούν και η Αλγερινή Ασια Τζέμπαρ. Και οι δύο γράφουν στα γαλλικά, και οι δύο θα βρίσκονται στη Φραγκφούρτη. Από το Παρίσι θα έρθει και ο υποβλητικός σύρος ποιητής Αδωνις καθώς μόλις εκδόθηκε στα γερμανικά ο δεύτερος τόμος των Απάντων του. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων ένα ποίημα της δεκαετίας του ’60 με τον τίτλο «Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη», μια ποιητική εκδοχή της Αμερικής του Νίξον που από τη σημερινή προοπτική μοιάζει να προμηνύει την 11/9. Παρών θα είναι και ο έτερος των δύο μεγάλων αράβων ποιητών του καιρού μας, ο Παλαιστίνιος Μαχμούτ Νταρουίς. Παρών και ο απών Ναγκίμπ Μαχφούζ με τη γερμανική μετάφραση του μυθιστορήματός του Το ταξίδι του Ιμπν Φατούμα. Στον γερμανόφωνο χώρο υπάρχουν αυτή τη στιγμή περίπου 500 μεταφρασμένοι αραβικοί τίτλοι με πρωτοπόρους του είδους ορισμένους μικρούς αλλά χρυσοχέρηδες οίκους της Ελβετίας. Οι μεγάλοι γερμανικοί οίκοι φοβούνται να εκδώσουν αραβική λογοτεχνία επειδή το κοινό δεν περιμένει από αυτόν τον πολιτιστικό χώρο παραγωγή λογοτεχνίας. Μια εξαίρεση αποτελεί εφέτος ο μεγάλος οίκος του Μονάχου Beck, που επανεξέδωσε τις Χίλιες και μία νύχτες σε νέα μετάφραση από το παλαιότερο σωζόμενο αραβικό χειρόγραφο.


Απούσα η Ελλάδα


Και η Ελλάδα; Οι περισσότεροι ελληνικοί τίτλοι που μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν το 2001 δικαίωσαν τους φόβους των γερμανικών εκδοτικών οίκων. Ούτε από την Ελλάδα το γερμανικό κοινό δεν περιμένει ακόμη παραγωγή λογοτεχνίας και έτσι τα περισσότερα ελληνικά βιβλία καταβαραθρώθηκαν εμπορικά. Κανονικά η συντονισμένη προσπάθεια που καταβλήθηκε το 2001 για την προβολή του ελληνικού βιβλίου θα έπρεπε να συνεχιστεί με ακόμη μεγαλύτερο ζήλο. Δυστυχώς αυτό δεν έγινε επειδή προφανώς οι αρμόδιοι φορείς παρεξήγησαν τη Φραγκφούρτη. Τη θεώρησαν κορωνίδα και όχι έναρξη μιας δύσκολης πορείας. Τα απούλητα ελληνικά βιβλία θα έπρεπε κανονικά να δώσουν το έναυσμα για μια πραγματική εκστρατεία προώθησης του ελληνικού βιβλίου και όχι πρόφαση για τη σημερινή άφεση. Ο εκδοτικός οίκος του Μονάχου Hanser, που μεταξύ άλλων είχε εκδώσει το 2001 τον Υπόγειο ουρανό της Σώτης Τριανταφύλλου, είχε αγοράσει και τα δικαιώματα για τη μετάφραση του βιβλίου της Το εργοστάσιο των μολυβιών. Μετά την εμπορική δυσπραγία του πρώτου βιβλίου, ο Hanser εκών άκων πλέον εξέδωσε αυτόν τον καιρό το δεύτερο. Πιστεύει όμως ότι δεν είχε πλέον νόημα να οργανώσει επιθετικά την παρουσίασή του στην Εκθεση της Φραγκφούρτης. Ετσι τη Σώτη Τριανταφύλλου ανέλαβε το παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στο Βερολίνο. Στη Φραγκφούρτη η συγγραφέας θα διαβάσει αποσπάσματα του έργου της μαζί με μια ουγγαρέζα συνάδελφό της στο εθνικό περίπτερο της Κροατίας.


Ο κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος στην Deutsche Welle.