Κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 πολλοί μαθητές λυκείων διάβαζαν δύο βιβλία αγωγής του πολίτου. Το ένα ήταν το σχολικό εγχειρίδιο. Το άλλο δεν είχε γραφτεί ως εγχειρίδιο και μάλιστα αφορούσε άλλους τόπους και άλλες εποχές (τη Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα), αλλά στην πράξη λειτουργούσε ως μέσο πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Το υποκατάστατο της αγωγής του πολίτη ήταν το βιβλίο Κράτος και επανάσταση του Λένιν. Ενώ το σχολικό εγχειρίδιο περιέγραφε τους συνταγματικούς θεσμούς, το Κράτος και επανάσταση τους απομυθοποιούσε. H αντίθεση ανάμεσα στα δύο βιβλία πουθενά δεν ήταν πιο φανερή από όσο στο θέμα του κοινοβουλευτισμού. Ο αντικοινοβουλευτισμός του Λένιν και το σφοδρό ύφος του έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση στον αναγνώστη. Τα ίδια αυτά χαρακτηριστικά αναδεικνύονται από τη βιογραφία του, την οποία έγραψε η Ελέν Καρέρ Ντ’ Ενκώς, μία από τις πιο γνωστές γαλλίδες ιστορικούς της Ρωσίας και της ΕΣΣΔ (Librairie A. Fayard, Παρίσι 1998).
Αιχμές και κρίσεις
H βιογραφία αποτελεί εξέλιξη παλιότερης μονογραφίας της ίδιας συγγραφέως για τον Λένιν και τη σοβιετική επανάσταση. Σε εκείνη τη μονογραφία (Lenine: la revolution et le pouvoir, Flammarion, Παρίσι 1972) η Καρέρ Ντ’ Ενκώς είχε πιο αποστασιοποιημένη στάση απέναντι στον Λένιν. Αντιθέτως σε αυτή εδώ τη βιογραφία ο επιστημονικός λόγος της είναι διάσπαρτος από αιχμές για τη σχετικά άνετη ζωή του Λένιν στην εξορία, για τις περιοδικές νευρικές κρίσεις οι οποίες τον απομάκρυναν από την ενεργό δράση και για τη βάναυση μεταχείριση που επεφύλασσε στους πολιτικούς του αντιπάλους.
H κύρια θέση της Καρέρ Ντ’ Ενκώς είναι πως ο Λένιν ήταν «ιδιοφυής δικτάτορας» και ταυτόχρονα ουτοπιστής, ο οποίος αποτέλεσε «διπλή εξαίρεση στην ιστορία των ουτοπιών» (σελ. 481): πρώτον, σε αντίθεση με άλλους ουτοπιστές (τον Πλάτωνα ή τον Μορ), ο Λένιν κατόρθωσε να κάνει την ουτοπία του πράξη, δηλαδή ένα κράτος με διάρκεια αρκετών δεκαετιών. Επιπλέον το κράτος του άλλαξε την πορεία των διεθνών εξελίξεων στον 20ό αιώνα. Δεύτερον, ο ανθρωπιστικός λόγος του για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο συνδυάστηκε με «μια αντιανθρωπιστική λογική» (π.χ. εξόντωση των κουλάκων).
H βιογραφία αυτή θέτει ξανά το πρόβλημα του αν οι ηγέτες πρέπει να κρίνονται με τα μέτρα της εποχής στην οποία έζησαν ή με τα μέτρα της εποχής των βιογράφων τους. H Καρέρ Ντ’ Ενκώς επιλέγει να κάνει το δεύτερο, χωρίς να το λέει ευθέως. Ορισμένοι κριτικοί της ιστοριογραφίας θα έφταναν να ισχυριστούν ότι, έτσι κι αλλιώς, από τις βιογραφίες μαθαίνουμε περισσότερα για τον βιογράφο και την εποχή του παρά για τον βιογραφούμενο. Αυτό δεν ισχύει για την πληρέστατη βιογραφία της Καρέρ Ντ’ Ενκώς, η οποία ανασυγκροτεί επιτυχώς, όχι μόνο τη ζωή του Λένιν, αλλά και τα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής του. Ωστόσο δεν είναι λίγες οι φορές που η συγγραφεύς «διολισθαίνει» στο να κρίνει τον Λένιν με βάση σύγχρονα πολιτικά κριτήρια, και όχι με βάση τις συνθήκες της δεκαετίας του 1910. Την εποχή εκείνη οι μεν κοινοβουλευτικές δημοκρατίες ήταν παγκοσμίως ελάχιστες, στη δε Ρωσία το ανελεύθερο τσαρικό καθεστώς είχε οδηγήσει τον πληθυσμό στην εξαθλίωση.
Με βάση τις αρχές του ανθρωπισμού, της ανεκτικότητας και του πλουραλισμού, οι οποίες υποκρύπτονται στην οπτική της συγγραφέως, ο Λένιν πριν από την επανάσταση δεν ήταν παρά μάστορας της πολιτικής τακτικής χωρίς αναστολές και ύστερα από αυτή δεν ήταν παρά ένας δικτάτορας. Ωστόσο αν οι ανωτέρω αρχές πρυτάνευαν στη σκέψη του, δεν θα είχε γίνει ποτέ η σοβιετική επανάσταση. Από την άλλη μεριά η επαναστατική αναγκαιότητα δεν δικαιώνει – ούτε με τα μέτρα της εποχής εκείνης – οποιαδήποτε «επαναστατική» συμπεριφορά, ιδίως τις πολιτικές δολοφονίες και τις εκτελέσεις χωρίς δίκη.
Ανοιχτά ερωτήματα
Αν κάποιος βιογράφος διαλέξει το μονοπάτι της ηθικής αποτίμησης ενός βιογραφουμένου, τότε η σχετική συζήτηση δεν έχει τέλος, γιατί στηρίζεται σε προσωπικές αξιακές επιλογές. Αν αντιθέτως ο βιογράφος, όπως κάνει η Καρέρ Ντ’ Ενκώς, διατυπώνει και εμπειρικά επαληθεύσιμες ή διαψεύσιμες κρίσεις, τότε η συζήτηση μπορεί να συνεχιστεί. Το συγκεκριμένο βιβλίο προτείνει μια υπόθεση εργασίας, η οποία έχει παρουσιαστεί και στο παρελθόν και θα συνεχίσει να συζητείται. H υπόθεση είναι ότι οι ολοκληρωτικές όψεις του σοβιετικού συστήματος δεν ήταν δημιούργημα του Στάλιν αλλά έμπνευση του Λένιν και των μπολσεβίκων. Παρ’ ότι στο τέλος του βίου του ο Λένιν ζήτησε από τους συντρόφους του να μην εμπιστευτούν τον Στάλιν, εν τούτοις είχε θέσει ο ίδιος τις προϋποθέσεις για την καταστολή και τις διώξεις που συνδέουμε με το σταλινικό φαινόμενο (διώξεις διανοουμένων, λειτουργία της πολιτικής αστυνομίας Τσεκά κ.ά.). Κατά τούτο, η συγγραφεύς ακολουθεί την άποψη του D. Volkogonov, πρώην στρατηγού του σοβιετικού στρατού, ο οποίος απέκτησε πρόσβαση σε απόρρητα σοβιετικά έγγραφα και δημοσίευσε μια βιογραφία άκρως επικριτική για τον ηγέτη των μπολσεβίκων (Lenin: a new biography, 1994, και στα γαλλικά Le vrai Lenine, 1995).
Οι πολιτικές βιογραφίες είναι είδος που βρίσκεται σε άνθηση σε όλον τον κόσμο. H αιτία γι’ αυτό δεν βρίσκεται στις αποκαλυπτικές λεπτομέρειες ή στις αιρετικές απόψεις που τυχόν περιέχουν, αλλά μάλλον στο ότι σε αυτό το είδος λόγου, παρά σε οποιοδήποτε εγχειρίδιο πολιτικής επιστήμης, παρουσιάζεται ανάγλυφο το κύριο αντικείμενο της πολιτικής ανάλυσης, που είναι η επιδίωξη και η διατήρηση της εξουσίας. H ελληνική έκδοση του Λένιν, με την άρτια μετάφραση της Κατερίνας Δασκαλάκη και το χρονολόγιο, το γλωσσάριο και το ευρετήριο στο τέλος του βιβλίου, μας κάνει κοινωνούς της συνεχιζόμενης παγκόσμιας συζήτησης για τις προϋποθέσεις, τα αποτελέσματα και τις καταχρήσεις της εξουσίας.
Ο κ. Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
