Στη δεκαετία του 1960 και στις αρχές εκείνης του 1970 δυτικοί παρατηρητές διαπίστωσαν ότι, αντίθετα με τις προβλέψεις της θεωρίας του εκσυγχρονισμού, ο Τρίτος Κόσμος δεν αναπτυσσόταν. Οι περισσότερες από αυτές τις χώρες χαρακτηρίζονταν από πολιτικές κρίσεις και οικονομική στασιμότητα. Τότε η αριστερή κριτική έδειξε ότι το πρόβλημα συνίστατο στη μακροχρόνια εξάρτησή τους από τη Δύση. Ο δυτικός καπιταλισμός αναπτύχθηκε κυρίως χάρη στην ενεργό εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών του Τρίτου Κόσμου, ακόμη και μετά την αποαποικιοποίηση.
H κυριαρχία της Δύσης
Αυτή η προσέγγιση δεν έκανε λόγο για την πολιτιστική κυριαρχία της Δύσης πάνω στον υπόλοιπο κόσμο. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, οι ανθρωπιστικές σπουδές και η ιστορία ανέλαβαν να καλύψουν το κενό. Μελέτησαν τον τρόπο που δυτικοί περιηγητές και λογοτέχνες αντιλαμβάνονταν την Ανατολή και ανέπτυξαν την προβληματική της κατασκευασμένης εικόνας του Αλλου, του διαφορετικού πολιτισμού. Ηταν εικόνα με πολιτική σημασία γιατί είχε συντελέσει στην άσκηση εξουσίας της Δύσης πάνω στον υπόλοιπο κόσμο.
Στο κλασικό έργο του Ε. Said Οριενταλισμός (μετάφραση Φ. Τερζάκη, εκδόσεις Νεφέλη, 1996), ως Οριενταλισμός ορίζεται «ένας δυτικός τρόπος για την κυριάρχηση, την ανασυγκρότηση και την άσκηση εξουσίας επί της Ανατολής» (σελ. 14). To βιβλίο του αμερικανού ιστορικού Michael Adas ανήκει στην παράδοση της μελέτης του υλικού πολιτισμού από τον Braudel. Εν τούτοις μπορεί να διαβαστεί σε αντίστιξη με τη μελέτη του Said, ο οποίος μελέτησε τον υποτιμητικό, αν όχι εχθρικό, τρόπο με τον οποίο ευρωπαίοι διανοητές αντιλαμβάνονταν τον ισλαμικό πολιτισμό, με έμφαση στη Μέση Ανατολή. Ο Adas μελέτησε τον αντίστοιχο τρόπο με τον οποίο βρετανοί και γάλλοι φιλόσοφοι, εξερευνητές και τεχνοκράτες αξιολογούσαν την επιστήμη και την τεχνολογία των λαών της υποσαχάριας Αφρικής, της Ινδίας και της Κίνας.
Κύριο επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι οι σχέσεις των Ευρωπαίων με τους υπόλοιπους λαούς διαμορφώθηκαν από την αντίληψη των Ευρωπαίων για την υλική ανωτερότητα του δικού τους πολιτισμού το διάστημα από τα τέλη του 16ου αιώνα ως τις αρχές του 20ού. H ιδεολογία της ευρωπαϊκής υπεροχής επηρέασε τις αποφάσεις για το ποια από τα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής επιστήμης θα έπρεπε να μοιραστεί η Ευρώπη με τον υπόλοιπο κόσμο. H σημερινή παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης οφείλεται και στην περιορισμένη διάδοση αυτών των επιτευγμάτων.
Χριστιανοί εξερευνητές
Ο Adas διατυπώνει το επιχείρημα ότι, ακόμη και τον 19ο αιώνα, όταν οι ρατσιστικές θεωρίες γνώρισαν μεγάλη εξάπλωση, πολλοί ευρωπαίοι διανοητές εξηγούσαν την ανωτερότητα των Δυτικών έναντι των υπόλοιπων λαών, όχι με φυλετικά επιχειρήματα αλλά στη βάση της υπεροχής της δυτικής επιστήμης. «Ο ρατσισμός πρέπει να αντιμετωπίζεται ως δευτερεύον και όχι ως κυρίαρχο θέμα του ευρωπαϊκού λόγου για τους μη δυτικούς λαούς» (σελ. 28). Αναρωτιέται όμως κανείς ποια θα ήταν η απάντηση του Adas στο ερώτημα σε τι οφειλόταν, για τους Ευρωπαίους της εποχής εκείνης, η ανωτερότητα της δικής τους επιστήμης. Ο συγγραφέας θα απαντούσε ότι η ερμηνεία της ευρωπαϊκής ανωτερότητας δεν ήταν πάντοτε η ίδια. Αρχικά η ανωτερότητα συνδεόταν με τη διαφορά της θρησκείας. Από τη μια ήταν ο χριστιανός εξερευνητής, από την άλλη ο μη χριστιανός άγριος (πρώτο μέρος του βιβλίου). Με τη Βιομηχανική Επανάσταση, τη θέση της θρησκείας πήρε η επιστήμη (δεύτερο μέρος). H υπεροχή της δυτικής επιστήμης δεν ήταν η βάση όλων των απαντήσεων που έδιναν οι Ευρωπαίοι στο γιατί οι υπόλοιποι λαοί είχαν καθηλωθεί. Κάποιοι τόνιζαν φυσικούς παράγοντες, όπως τη διαφορά στο κλίμα, ενώ άλλοι πολιτικούς παράγοντες, όπως τη δεσποτική διακυβέρνηση στις ασιατικές χώρες.
Νομίζω ότι σε όλες αυτές τις ερμηνείες της ασιατικής και της αφρικανικής καθήλωσης υποκρύπτεται ο ρατσισμός των συγγραφέων τους οποίους παραθέτει ο Adas. Ο ίδιος πιστεύει ότι η διαπίστωση της επιστημονικής υπεροχής τους οδήγησε τους Ευρωπαίους στο να διαμορφώσουν ρατσιστικές αντιλήψεις και όχι το αντίστροφο. Είναι όμως έτσι; H διάγνωση της υπεροχής είναι μια νοητικά προκατειλημμένη διαδικασία. Δεν οφείλεται δηλαδή σε αυταπόδεικτα γεγονότα, αλλά στον ρατσισμό. Με άλλα λόγια, θα υπέθετα ότι ο ρατσισμός οδήγησε στην αλαζονεία και στην έλλειψη ευαισθησίας των Δυτικών απέναντι στην επιστημονική σκέψη, τις τεχνικές παραγωγής και τα πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης των αφρικανικών και ασιατικών λαών. H δυτική αίσθηση υπεροχής συνδεόταν με την ιδέα της ανεξάντλητης προόδου των Ευρωπαίων. H θετική χροιά της υπεροχής και της προόδου συντρίφτηκε στα χαρακώματα του A’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η τεχνολογία του πολέμου συνέβαλε στην αποθηρίωση των εμπολέμων (τρίτο μέρος του βιβλίου). Στον λεγόμενο «Μεγάλο Πόλεμο» (σελ. 355-367), η δυτική επιστήμη έχασε τη λάμψη της γιατί συνδέθηκε με την καταστροφή.
Ενα ενιαίο επιχείρημα
Σε αυτό το σημείο ο Adas θα μπορούσε να έχει ολοκληρώσει το βιβλίο του, γιατί ο κύκλος της ανόδου, της εμπέδωσης και της κατάρρευσης της αίσθησης υπεροχής είχε κλείσει με τις απρόβλεπτες πολεμικές συνέπειές της. Οι τελευταίες σελίδες του τρίτου μέρους καθώς και ο «Επίλογος» περιγράφουν βιαστικά την εξέλιξη του ίδιου θέματος στον Μεσοπόλεμο και τη μεταπολεμική περίοδο. Δεν είναι οι καλύτερες του βιβλίου. Ο συγγραφέας συνομιλεί με άλλη επιστημονική παράδοση, αυτήν της κοινωνιολογίας της ανάπτυξης, η οποία δεν τον είχε απασχολήσει νωρίτερα στο πόνημά του.
Πάντως ο Adas έχει γράψει ένα βιβλίο αναφοράς χάρη στο πλήθος των παραθεμάτων από ευρωπαϊκά κείμενα για τον αφρικανικό, τον ινδικό και τον κινεζικό υλικό πολιτισμό και στον τρόπο που τα συναρθρώνει σε ένα ενιαίο επιχείρημα. H ελληνική έκδοση του βιβλίου ευτύχησε από την καλοδουλεμένη μετάφραση του Γιάννη Σκαρπέλου. Δυστυχώς στην έκδοση δεν αναφέρεται ο χρόνος και ο τόπος έκδοσης του αγγλικού πρωτοτύπου (Ithaca και Λονδίνο 1990) ούτε περιλαμβάνεται το πολυσέλιδο ευρετήριο της έκδοσης του Cornell University Press. Αυτά μπορούν να διορθωθούν σε κάποια ανατύπωση, ώστε να διατηρηθεί η υψηλή ποιότητα στην οποία μας έχει συνηθίσει η σειρά «Νεότερος Ευρωπαϊκός Πολιτισμός».
Ο κ. Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
