H επίπονη σύνταξη του Προσχεδίου Ευρωπαϊκού Συντάγματος, που παρουσιάστηκε στη Σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Θεσσαλονίκη, μας υπενθύμισε μία τουλάχιστον εσωτερική ανακολουθία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Τη μεγάλη πρόοδο που έχει συντελεστεί στον τομέα της οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης, ώστε να προχωρούμε με αξιώσεις στην εκπόνηση Ευρωπαϊκού Συντάγματος, ενώ αδυνατούμε ακόμη να ορίσουμε επαρκώς την έννοια της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας, να αποδείξουμε δηλαδή την ιστορική συνέχεια της ευρωπαϊκότητας ως «κοινότητας αξιών».


Στις σημαντικότερες απόπειρες της επιστήμης της Ιστορίας να προσεγγίσει την οντολογία της «ευρωπαϊκής ταυτότητας», αναζητώντας σταθερά χαρακτηριστικά που παραπέμπουν – ή δεν παραπέμπουν – σε έναν κοινό ιστορικό παρονομαστή της ευρωπαϊκής ιδέας, κατατάσσεται αναμφίβολα η δίτομη πολύγλωσση έκδοση The Idea of European Community in History. Βασισμένο στις ανακοινώσεις ομότιτλου διεθνούς συνεδρίου, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ελληνικής προεδρίας της EE τον περασμένο Μάρτιο, το ογκώδες αυτό έργο συγκεντρώνει αναλύσεις διακεκριμένων ιστορικών από την Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη για τη γένεση και την εξέλιξη της «ευρωπαϊκής κοινότητας αξιών», από την ελληνική, ελληνιστική και ρωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας.


Κοινή ευρωπαϊκή συνείδηση


Μία από τις κεφαλαιώδεις αρετές της έκδοσης είναι ότι συναρμόζει την πολυσχιδία των ειδικών θεματικών με τη συντονισμένη εξέταση των παραγόντων που, μέσω της ιστορικής τεκμηρίωσης, μπορούν να αναγνωριστούν ως πηγές ή φορείς της κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης. Με αυτόν τον τρόπο οικοδομείται ένα συλλογικό έργο με άποψη, που εξακολουθεί να σέβεται την ανάγκη της συνοχής. Εξαρχής ξετυλίγεται το πολυσυλλεκτικό ιδεολογικό και πολιτισμικό υλικό της ευρωπαϊκής ιδέας. H ευρωπαϊκότητα ως απόσταγμα του «εμείς» έναντι «εξωτερικών εχθρών» πάνω στον άξονα Αθήνας-Ρώμης/Κωνσταντινούπολης-Ιερουσαλήμ (E. Γλύκατζη-Αρβελέρ), το κοσμικό ιδανικό της δημοκρατίας ως επίκεντρο της ευρωπαϊκότητας (J. Dunn), η ενοποιητική δυναμική του μεσαιωνικού δυτικοευρωπαϊκού κόσμου και του βυζαντινού κράτους έναντι των νέων λαών στον πρώιμο Μεσαίωνα (E. Χρυσός), όπως και της «βυζαντινής κοινοπολιτείας» στους ύστερους χρόνους (L. Maksimovic, Ρ. Schreiner) είναι θέματα που προσφέρουν τα πρώτα ερεθίσματα. Το βιβλίο εστιάζει επιπλέον στην επιδίωξη (δυτικο)ευρωπαϊκής ομογενοποίησης μέσα από τις σταυροφορίες (Α. Κόλλια-Δερμιτζάκη), στον ρόλο της Καθολικής Εκκλησίας στο μεσαιωνικό τρίπτυχο «Sacerdotium, Imperium, Studium» (W. Βrandmόller) και στην παραγωγή κοινού «ευρωπαϊκού» δικαίου μέσα από τα νομικά συστήματα της μεσαιωνικής Δύσης και του Βυζαντίου (Β. Η. Stolte).


Παράλληλα εξετάζονται οι λογοτεχνικές συγγένειες δυτικής και βυζαντινής Ευρώπης (Λ. Μπενάκης), η πολιτική και οικονομική ενοποίηση που επέτυχε ο Καρλομάγνος (J. Μ. Carettero Zamora) και το διεθνές δίκαιο ως φορέας ενότητας (Κ. Η. Ziegler). H ευρωπαϊκή ιδέα μελετάται σε σχέση με τη Μεσόγειο (J. Koder) και την Ανατολική Ευρώπη (I. K. Χασιώτης), υπό την επίδραση του Διαφωτισμού (Π. Κιτρομηλίδης), στη Γαλλική Επανάσταση (M. Vovelle), στον 19ο και 20ό αιώνα (R. Frank), στον Μεσοπόλεμο (A. Fleury), με κανόνες ιστορικής γεωγραφίας (G. Prevelakis) και, τέλος, ως πυρήνας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης από τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι σήμερα (Α. Varsori, Α. S. Milward) συνολικά, και σε επιμέρους τομείς (Λ. Τσούκαλης). Ειδικό κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ελληνική αντίληψη και πολιτική έναντι της Ευρώπης (K. Σβολόπουλος).


Πολύπλοκες διαδρομές


Το ενδιαφέρον του βιβλίου να αναδείξει τις πολύπλοκες διαδρομές, που μόνο η Ιστορία ξέρει να χαράζει και να συντηρεί σε βάθος χρόνου, χαρακτηρίζει και τον δεύτερο τόμο του έργου. Εδώ το ιστορικό μονοπάτι οδηγεί στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, όπου διερευνώνται ιστορικές αναλογίες και ιδεολογικές καταβολές του «υπερεθνικού-υπερκρατικού» φαινομένου. Από τη φιλοσοφία και τη λειτουργία της Δηλιακής (A. Ραμού-Χαψιάδη) και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας (N. Μπιργκάλιας), ως τη διαφοροποίηση «Συμμαχιών» και «Συμπολιτειών» στους ελληνιστικούς χρόνους (K. Μπουραζέλης), τη διαλεκτική «πόλης», «έθνους» και «βασιλείας» στη Βόρειο Ελλάδα (M. Χατζόπουλος) ή την εσωτερική δομή των Κοινών των Αιτωλών (J. Scholten) και των Αχαιών (J. Roy, A. Δ. Ριζάκης), η έμφαση βρίσκεται στη σύλληψη και εφαρμογή ενοποιητικών σχεδίων. Ιδιαίτερες αποχρώσεις δίνουν οι αναλύσεις για τη σημασία των κοινών νομισμάτων (Σ. Ψωμά, Δ. Τσαγκάρη) και των ομοσπονδιακών επιτευγμάτων της ελληνικής αρχαιότητας (Η. Beck), τις βαθύτερες πολιτικές διακλαδώσεις της συγγένειας (Α. Erskine) και την κοινοτική δυναμική του ελληνισμού στους ρωμαϊκούς χρόνους (Μ. Sartre). Ξεχωριστή είναι επίσης η κριτική ματιά πάνω στην επίδραση που άσκησε η αρχαιοελληνική «ομοσπονδιακή» κληρονομιά στο αμερικανικό σύνταγμα (Α. Giovannini).


Με τη συστηματική σπουδή αυτών των ερωτημάτων, η κατανόηση του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι ανανεώνει τα ιστορικά της θεμέλια, αλλά αποκτά και ουσιαστικότερη σύγχρονη προοπτική. Και στα δύο αυτά επίπεδα, οι μελέτες για την Ιδέα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας μέσα στην Ιστορία συνθέτουν ένα στέρεο και πειστικό συνολικό έργο, το οποίο αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε ειδικό μελετητή και σημαντικό ανάγνωσμα για κάθε ανήσυχο ευρωπαίο πολίτη.


H κυρία Κωνσταντίνα E. Μπότσιου διδάσκει Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.