Ο θρύλος του Ερνέστο Γκεβάρα, το κάπως αναχρονιστικό καθεστώς του Φιδέλ Κάστρο, η ένδεια που είναι αποτέλεσμα της διάλυσης της Σοβιετικής Ενωσης, η αφροκουβανέζικη μουσική και οι περιπλανώμενοι ανά τον κόσμο κουβανοί οργανοπαίχτες, η εμφάνιση των γυναικών ελευθερίων ηθών, των περίφημων χινετέρας (σ.σ.: καβαλάρισσες), η ελεύθερη διακίνηση του δολαρίου, το οποίο εκτόπισε το τοπικό πέσο από τις συναλλαγές, η αναβίωση των αφρικανικών θρησκειών, όλα αυτά και ένα σωρό άλλα πράγματα έχουν κάνει την Κούβα θέμα «πιασάρικο». Εφημερίδες και περιοδικά όλου του κόσμου αφιερώνουν τα τελευταία χρόνια πολλές από τις σελίδες τους σε αυτό το θρυλικό νησί της Καραϊβικής που σήμερα αποτελεί έναν από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς. Επομένως ελάχιστα πράγματα κουβανικού ενδιαφέροντος παραμένουν άγνωστα στο ευρύ ευρωπαϊκό κοινό· ένα από αυτά είναι και η λογοτεχνία την οποία εκπροσωπούν επάξια δύο σπουδαίοι συγγραφείς, ο Αλέχο Καρπεντιέρ, τρόπον τινά ο εισηγητής του «μαγικού ρεαλισμού», και ο Χοσέ Λεσάμα Λίμα.
Αλλά η Κούβα έχει να επιδείξει σημαντικούς δημιουργούς και στην αστυνομική λογοτεχνία: στη χώρα μας γνωστότερος από αυτούς είναι ο Ουρουγουανός Ντανιέλ Τσαβαρία, μόνιμος κάτοικος Αβάνας, του οποίου τα βιβλία εκδίδονται από την Opera (έχει συγγράψει και ένα μυθιστόρημα με τον Κουβανό Χούστο Βάσκο, το Ολα εδώ πληρώνονται). Ερχονται τώρα οι εκδόσεις Καστανιώτη να μας γνωρίσουν έναν εξίσου σπουδαίο συγγραφέα του είδους, τον Χοσέ Λατούρ (Αβάνα, 1940), αντιπρόεδρο του λατινοαμερικανικού κλάδου της Διεθνούς Ενωσης Συγγραφέων Αστυνομικών Μυθιστορημάτων. Ο Απόκληρος, το έβδομο μυθιστόρημα του Λατούρ και το πρώτο που έγραψε κατευθείαν στα αγγλικά, είναι ένα εκπληκτικής σύλληψης αφήγημα που προκαλεί ποικίλες σκέψεις και συνειρμούς στον αναγνώστη, θυμίζοντάς του τα καλύτερα δείγματα του νουάρ και του θρίλερ. Ισάξιο σχεδόν των κλασικών μυθιστορημάτων του Χάμετ και του Τσάντλερ, πολιτικό στο έπακρο, έχει γρήγορους αφηγηματικούς ρυθμούς, γήινους ήρωες και αληθοφανείς καταστάσεις που άπτονται της σημερινής κουβανικής πραγματικότητας.
Ο δάσκαλος της αγγλικής
Κεντρικός ήρωας του Απόκληρου (πρωτότυπος τίτλος Outcast) που εκδόθηκε το 1999 είναι ο Ελιοτ Στάιλ, Κουβανός από την πλευρά της μητέρας του και Αμερικανός από τη μεριά του πατέρα του, που επαγγέλλεται τον δάσκαλο της αγγλικής. Η ζωή του είναι μίζερη, δεν έχει φίλους, στην ουσία έχει τεθεί στο περιθώριο της κουβανικής κοινωνίας, βρίσκοντας παρηγοριά στην αγκαλιά κάποιων γυναικών και στο αλκοόλ. Ξαφνικά την άκρως βαρετή αυτή ζωή (τρώει άνοστα γεύματα αποτελούμενα από ρύζι με κόκκινα φασόλια· πηγαίνει στη δουλειά του με ποδήλατο ή με τα πόδια εξαιτίας του σχεδόν ανύπαρκτου συστήματος δημόσιων συγκοινωνιών· βλέπει τηλεόραση σε μια ασπρόμαυρη ρωσική συσκευή χωρίς τηλεκοντρόλ· χρησιμοποιεί λάμπα κηροζίνης λόγω των συχνών διακοπών ηλεκτρικού ρεύματος κτλ. κτλ.) ανατρέπει η εμφάνιση ενός αμερικανού ιδιωτικού ντετέκτιβ, ο οποίος του προτείνει να τον βγάλει από την Κούβα της ένδειας. Μη έχοντας τίποτε καλύτερο να κάνει, δέχεται να επιβιβαστεί παράνομα στο σκάφος του αγνώστου και αντιμετωπίζει μια δολοφονική απόπειρα – γλιτώνει ως εκ θαύματος από μια οικογένεια Κουβανών που έχουν και αυτοί βάλει πλώρη με μια σχεδία για το Μαϊάμι.
Στην Αμερική ο ήρωας, αφού μετέρχεται διάφορα επαγγέλματα για να επιβιώσει – γίνεται ακόμη και κλέφτης πολυτελών αυτοκινήτων -, αποφασίζει να διερευνήσει το μυστήριο της απόπειρας δολοφονίας του, να βρει και να τιμωρήσει τον άγνωστο που του συστήθηκε ως ντετέκτιβ. Το αποτέλεσμα είναι να χωθεί στο σκοτεινό παρελθόν του πατέρα του, ο οποίος εκμεταλλευόμενος διάφορες καταστάσεις απέκτησε μεγάλη περιουσία. Συμμορίες, μπράβοι, αδίστακτες γυναίκες, δικηγόροι, επιχειρηματίες, αστυνομικοί, βρίσκονται στον δρόμο του και απειλούν τη ζωή του, εξαιτίας του χρήματος που κληρονομεί. Αραγε θα καταφέρει να επιζήσει και να τιμωρήσει όσους επιβουλεύονται την ύπαρξή του; Ο Χοσέ Λατούρ έχει αφομοιώσει τους κανόνες του θρίλερ, ξέρει να δημιουργεί σασπένς, να ξαφνιάζει τον αναγνώστη με απρόοπτα και ανατροπές.
Το βιβλίο όμως δεν έχει μόνο λογοτεχνικό ενδιαφέρον. Ο συγγραφέας παρέχει πληθώρα πληροφοριών για την καθημερινότητα στη σημερινή Κούβα, χωρίς να αποκρύβει σχεδόν τίποτε. Δεν καταγγέλλει όμως, όπως κάνουν κάποιοι εξόριστοι συμπατριώτες του, απλώς ενημερώνει, χωρίς ούτε στιγμή να πάψει να υπερασπίζεται την επανάσταση, παρά τα αρνητικά της. Μπαίνει στο πετσί του ήρωά του, που δεν είναι καλός ούτε κακός, και δίνει τη δική του ερμηνεία για τον λόγο που οι Κουβανοί διστάζουν να φύγουν από την Κούβα. Είναι πολύ δεμένοι με την πατρίδα τους, λέει, και εξάλλου η ζωή εκεί είναι εύκολη και ρομαντική, οι γυναίκες όμορφες, το κλίμα εξαιρετικό, οι σχέσεις μεταξύ των φυλών αρμονικές, ενώ η καλοσύνη των ανθρώπων είναι έμφυτη. Και αυτό σε αντίθεση με τη ζωή στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου παρ’ όλη την αφθονία αγαθών οι μετανάστες είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας, οι Κουβανοί καταπιέζονται όπως στην Κούβα, οι φυγάδες επιστήμονες βρίσκουν δουλειά καθαριστή, υπάρχουν πόρνες (όπως στην Κούβα), το ποινικό σύστημα «ωθεί τους ανθρώπους στο έγκλημα λόγω των μεγάλων πιθανοτήτων να αποφύγουν την τιμωρία», η σχολική βία είναι καθημερινό φαινόμενο, ο αγώνας για το χρήμα είναι ανηλεής, οι γκάνγκστερ κυριαρχούν και τα διάφορα κυκλώματα θα σε υποστηρίζουν, «αν μπλέξεις».
Αλντο και Μπίνι
Το ίδιο θέμα της σημερινής κουβανικής πραγματικότητας απασχολεί και τον Ντανιέλ Τσαβαρία (1933). Το μυθιστόρημά του Το κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου, μια αστυνομική περιπέτεια με πληθώρα ανατροπών, εκτυλίσσεται στην Αβάνα, όπου ένας Ουρουγουανός με διαβατήριο Αργεντινής, παριστάνει τον επιχειρηματία με ψεύτικο όνομα. Κεντρικός ήρωας είναι ο Αλντο, ένας μεσήλικος Ουρουγουανός, ερωτευμένος με μια όμορφη Κουβανή, την Μπίνι (κόρη ενός διεθνιστή στρατιώτη που πολέμησε στην Αφρική κατά του απαρτχάιντ), η οποία κοιμάται με ξένους επ’ αμοιβή. Η Μπίνι ονειρεύεται να φύγει από την Κούβα, θέλει να πάει στην Ευρώπη, να έχει γεμάτο ψυγείο, να οδηγεί αυτοκίνητο και να κατέχει πιστωτική κάρτα, ενώ ο Αλντο θέλει να πάρει εκδίκηση από τον Ουρουγουανό, ο οποίος τη δεκαετία του ’70 ήταν σκληρός βασανιστής στην υπηρεσία του δικτατορικού καθεστώτος (εκτός των άλλων, βίασε αυτόν και την κοπέλα του). Σε τούτο τον βοηθάει ο αστυνόμος Μπαστίδας, ένας έντιμος και πεισματάρης εκπρόσωπος του νόμου.
Ο Τσαβαρία, όπως και ο Λατούρ, περιγράφει με ενάργεια την κοινωνία της Κούβας και τη ζωή στην Αβάνα, μια πόλη που δεν έχει μόλυνση, «γεμάτη με τις μυρωδιές της τροπικής βλάστησης», χωρίς να αποκρύπτει τα αρνητικά του καθεστώτος. Ολα, ή σχεδόν όλα, περιγράφονται από τη γραφίδα του: η οικονομική ανέχεια, η πορνεία, η εγκληματικότητα, το παράνομο εμπόριο, οι συνέπειες του εμπάργκο των ΗΠΑ (αλλά και η συνεργασία Κούβας – Ηνωμένων Πολιτειών στην αντιμετώπιση της αεροπειρατείας και στη σύλληψη αμερικανών εγκληματιών που καταφεύγουν στην Κούβα), η απόκτηση χρημάτων από τις κοκορομαχίες, οι τελετές της σαντερία, οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες του μαύρου πληθυσμού. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ο Τσαβαρία θίγει το ζήτημα των στρατιωτικών δικτατοριών των περασμένων δεκαετιών στην Αργεντινή και στην Ουρουγουάη, δίνοντας ένα σωρό πληροφορίες για τις εξαφανίσεις και τα βασανιστήρια σε αυτές τις χώρες.
Το μυθιστόρημα Το κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου είναι ένα αξιανάγνωστο βιβλίο, ένα από τα καλύτερα του Τσαβαρία – όπως και το Χαιρετίσματα στον θείο – και μαζί με τον Απόκληρο του Λατούρ προσφέρει, πέρα από την αναγνωστική απόλαυση, μια αξιόπιστη ενημέρωση για την κουβανική κοινωνία, πιο παραστατική από εκείνη των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
Ο κ. Φίλιππος Φιλίππου είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί το βιβλίο του «Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντίνου Καβάφη».
