Η σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση, από το κοινό νόμισμα ως την πολιτική για τον πολιτισμό και από την πολιτική ανταγωνισμού ως τα αμφιλεγόμενα πεδία της κοινής εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας, συγκροτεί ένα μόρφωμα σύνθετο, πρωτότυπο ιστορικά αλλά και κάπως απόμακρο, αν όχι και παράξενο για τον μέσο πολίτη. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε αυτό το μόρφωμα και στις ιδέες περί ευρωπαϊκής ενοποίησης που αναδύθηκαν σε διάφορα σημεία της ιστορικής πορείας αυτού που ονομάζουμε «Ευρώπη»; Μέσα σε έναν πραγματικό καταιγισμό βιβλίων, άρθρων και παμφλέτων που φιλοδοξούν να φωτίσουν όψεις και πτυχές αυτής της σχέσης, ο τόμος The Idea of Europe ξεχωρίζει για δύο λόγους: Πρόκειται κατ’ αρχάς για την πιο ουσιαστική και διεξοδική απόπειρα ανίχνευσης των διαφορετικών ιδεών περί ενοποίησης της Ευρώπης αλλά και περί ευρωπαϊκής ταυτότητας από τον Μεσαίωνα ως τις ημέρες μας. Εξίσου σημαντική είναι και η ποιότητα των κεφαλαίων του τόμου, οι συγγραφείς του οποίου συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον διακεκριμένων πολιτικών φιλοσόφων, πολιτικών επιστημόνων, ιστορικών και ανθρωπολόγων που εργάζονται σήμερα και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού.


Ο τόμος είναι καρπός των οργανωτικών προσπαθειών του Woodrow Wilson Center, το οποίο – εκτός από την επικέντρωσή του στις αμερικανικές και στις διεθνείς υποθέσεις – μας έχει δώσει κατά καιρούς βιβλία-σταθμούς για την ευρωπαϊκή παράδοση και τον πολιτισμό, βιβλία με θεματικές που εκτείνονται από την εξέλιξη του θεσμού της οικογένειας στην αγγλική ιστορία ως το έργο του Μότσαρτ και από τις καταβολές του βιομηχανικού πολιτισμού ως τον μουσικό ιμπρεσιονισμό του Ντεμπυσί. Ο τόμος που επιμελείται ο Anthony Pagden φιλοξενεί μεταξύ άλλων κεφάλαια που εξετάζουν την ιστορική διαδρομή της ιδέας της Ευρώπης (Α. Pagden, W. Jordan, W. Nippel), την αντίληψη περί Ευρώπης που είχαν οι θιασώτες του ρεπουμπλικανισμού στις Κάτω Χώρες ( Η. W. Blom) και τις σχέσεις εθνικισμού, κοσμοπολιτισμού και ευρωπαϊκού ιδεώδους (C. d’Appollonia, Α. de Blas Guerrero, Β. Fontana). Ο J. G. Α. Pocock, ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή θεωρητικούς της ιστορίας των ιδεών, συμβάλλει με μια επισκόπηση των τρόπων με τους οποίους έχει εννοηθεί η «Ευρώπη» από την αυγή της νεωτερικότητας ως σήμερα. Ο γνωστός ανθρωπολόγος Michael Herzfeld διερωτάται ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα σύμβολα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν στοιχείο κατασκευής μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας. Χρησιμοποιώντας και παραδείγματα από τη δουλειά του επάνω στην περίπτωση της σύγχρονης Ελλάδας, η οποία «ενσωματώνει με τρόπο δραματικό τις εντάσεις της ευρωπαϊκής ταυτότητας», ο Herzfeld παραμένει επιφυλακτικός απέναντι στις δυνατότητες επικράτησης κοινών ευρωπαϊκών συμβόλων.


Νομίζουμε ότι ο πυρήνας της όλης προσέγγισης διαγράφεται στα κεφάλαια που επιχειρούν να διερευνήσουν τις σχέσεις ανάμεσα στο υπό διαμόρφωση πολιτικό σύστημα της σημερινής Ευρωπαϊκής Ενωσης και στις ιδέες περί κοινής ευρωπαϊκής κληρονομιάς, ευρωπαϊκής ταυτότητας και – κυρίως – ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού. Πρόκειται, εν τέλει, για το περιώνυμο ερώτημα των σχέσεων μεταξύ ιδεών και πολιτικών εξελίξεων. Ελάχιστοι είναι σήμερα εκείνοι που θα εννοιολογούσαν τις σχέσεις αυτές με όρους αιτιακής εξάρτησης των ιδεών από τα υλικά – θεσμικά περιβάλλοντα μέσα στα οποία διαμορφώνονται. Οι σχέσεις αυτές εννοούνται είτε ως σύνθετα πλέγματα κοινών αναφορών είτε ως διαδραστικά πρότυπα, στο πλαίσιο των οποίων η εκφορά των ιδεών μέσα σε περιβάλλοντα πολιτικής διαμάχης τις καθιστά στοιχεία της πολιτικής πράξης, κομμάτια της πολιτικής διαδικασίας, την οποία επηρεάζουν και από την οποία επηρεάζονται. Ο τόμος που επιμελήθηκε ο Pagden έχει το προτέρημα να προσεγγίζει τη συσχέτιση ιδεών και πολιτικής μέσα από ένα τέτοιο σύνθετο πρίσμα, χωρίς ωστόσο να παραγνωρίζει και τη σημασία του ερωτήματος για τη σχέση μεταξύ της ευρωπαϊκής οικοδόμησης και των κοινωνικών δομών. Η σημασία του τόμου υπογραμμίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι η παραγνώριση τόσο του σύνθετου ρόλου που παίζουν οι ιδέες στην πολιτική διαδικασία όσο και του ερωτήματος για τις κοινωνικές βάσεις της ενοποιητικής πολιτικής τείνει να γίνει σημείο κατατεθέν κάθε περιγραφικής προσέγγισης στο αναδυόμενο πολιτικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Είναι ίσως αναμενόμενο: όπως επισημαίνει αλλού ο έλληνας φιλόσοφος Δημήτρης Μαρκής, «η παραδοξία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης επικεντρώνεται […] σ’ αυτή την αντινομία: ενώ προπαγανδίζει και επιδιώκει «διαλεκτική», παράγει «φορμαλιστική» ολοκλήρωση» (Η κατασκευή της Ευρώπης, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2000, σελ. 24).


Στα κεφάλαια που εστιάζονται στη σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση και στις διαδικασίες εξευρωπαϊσμού βρίσκει κανείς ουσιαστικές προσεγγίσεις στα διλήμματα της πολιτικής στη μετα-εθνική Ευρώπη, είτε πρόκειται για τα όρια της ευρωπαϊκής ταυτότητας και τον ρόλο του «άλλου» (στα κεφάλαια του Talal Asad και της L. Passerini) είτε πρόκειται για τις συνεισφορές σημαντικών πρισμάτων, όπως του κονστρουκτιβισμού, της συγκριτικής ανάλυσης των ομοσπονδιακών και των συνομοσπονδιακών προτύπων, της θεσμικής διάστασης της πολυπολιτισμικότητας και της νεορεπουμπλικανικής θεωρίας (στα κεφάλαια των Τ. Risse, J. Tully, Ε. Cohen, Ρ. Ruttley, Η. W. Blom). Βέβαια τα ερωτήματα για την ευρωπαϊκή ταυτότητα και τις παραμέτρους της ευρωπαϊκής κουλτούρας παραμένουν ανοικτά. Η κουλτούρα, όπως επισημαίνουν ο Tully και άλλοι, δεν μπορεί να νοηθεί ως ένα κλειστό και στάσιμο σύμπαν, καθ’ ότι και σε διαρκή μεταμόρφωση βρίσκεται και σχετικά πορώδης είναι – εξ ου και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην εφαρμογή της η σχηματική θεωρία του Huntington. Το ζήτημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας αποκτά έτσι τις πραγματικές του διαστάσεις: πρόκειται για μια ταυτότητα που είναι πολυσύνθετη, πολυεπίπεδη – καθώς σε καμία περίπτωση δεν προϋποθέτει την απόρριψη των εθνικών ταυτοτήτων των μελών – και βρίσκεται ακόμη σε διαμόρφωση, αλληλεπιδρώντας με τον εκάστοτε «άλλο» και οριοθετούμενη απέναντί του με τρόπο διαρκώς αναπροσαρμοζόμενο.


Αν θα μπορούσε κανείς να βρει κάτι ως προς το οποίο να ασκήσει κριτική στην εξαιρετικά αξιόλογη αυτή έκδοση, η οποία θα άξιζε να μελετηθεί από κάθε ενδιαφερόμενο και εν Ελλάδι, αυτό θα ήταν η σχετικά χαλαρή δομή του τόμου. Αποτέλεσμα όχι μόνον του αντικειμένου – πολυσχιδές και ανεξάντλητο – αλλά και της συνύπαρξης κορυφαίων αναλυτών και στοχαστών, ορισμένοι από τους οποίους καταπιάνονται με παρεμφερή αντικείμενα. Οι αναπόφευκτες αλληλεπικαλύψεις είναι πάντως όχι μόνον αποδεκτές αλλά ενίοτε και απολαυστικές, καθώς επιτρέπουν διαφορετικές αλλά και διεισδυτικές ματιές σε μερικά από τα κρισιμότερα πολιτικά ζητήματα της εποχής μας.


Ο κ. Κώστας Α. Λάβδας είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης.