Μνήμη Ελλης Σκοπετέα
Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) μετρούν ήδη δέκα χρόνια λειτουργίας – Γενάρη του 1992 πραγματοποίησαν την ιδρυτική τους συνέλευση· ωστόσο μπορεί να πει κανείς ότι με την έκδοση του περιοδικού τους εντύπου, του «Αρχειοτάξιου» (1999), έδωσαν φωνή στους θησαυρούς που κατέχουν και κοινοποίησαν ευρέως το αίτημα για «ανοικτά αρχεία», όπου ο συστηματικός ερευνητής αλλά και ο φιλοπερίεργος αναγνώστης της εντελώς πρόσφατης ιστορίας μας, που παραμένει ακόμη πληγή χαίνουσα, μπορούν να έχουν ελεύθερη πρόσβαση στις πηγές των γεγονότων. Στα δέκα χρόνια της λειτουργίας τους τα ΑΣΚΙ πλούτισαν τα αρχειακά δεδομένα τους σε σημαντικό βαθμό και, το κυριότερο, πολλαπλασίασαν τον αριθμό των ενδιαφερομένων που προσφεύγουν σε αυτά και τα κάνουν σημείο αναφοράς έγκυρων και τεκμηριωμένων μελετών.
Το παρόν τέταρτο τεύχος διαθέτει ένα μεγάλο αφιέρωμα στην Αίγυπτο και στη Μέση Ανατολή με σχέδια του Αιγυπτιώτη Γιώργη Δήμου αλλά και λοιπή ενδιαφέρουσα ύλη. Εδώ και ένα χρόνο περίπου ο τεχνοκριτικός Αλέξανδρος Ξύδης παραχώρησε στα ΑΣΚΙ σημαντικό μέρος του αρχείου του. Εδώ λοιπόν σώζεται σημαντικό μέρος της εκδοτικής ιστορίας του λογοτεχνικού περιοδικού «Τετράδιο», του οποίου ο Ξύδης υπήρξε ένας εκ των τεσσάρων εκδοτών. Και το μεν περιοδικό χάρη στη φωτογραφική ανατύπωση που του έγινε από το ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο) το 1981, σε δύο τόμους, είναι προσιτό στον σημερινό αναγνώστη, αλλά όλο το παρασκηνιακό μέρος, το «εργαστήριο» από όπου προέκυψε το «Τετράδιο» (χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, τυπογραφικά δοκίμια, συνεργασίες εκδομένες και ανέκδοτες, αλληλογραφίες και πλήθος σημειώματα), παρουσιάζεται υποδειγματικά από τον Βαγγέλη Καραμανωλάκη στο άρθρο «Ο σύντομος βίος του περιοδικού Τετράδιο (1945, 1947)». Η τετράδα των εκδοτών (Αλέξανδρος Ξύδης, Ανδρέας Καμπάς, Αντώνης Βουσβούνης και Αλέξης Σολομός) σε ένα είδος «μανιφέστου» στο πρώτο τεύχος (Μάρτιος 1945) τόνιζαν τα χαρακτηριστικά σημεία της «γενιάς» τους, της γενιάς του 1940, που είχε ενηλικιωθεί μεταξύ των δύο μεγάλων πολέμων και πάσχιζε ήδη να διαφοροποιηθεί από την κατεστημένη γενιά του ’30. Οι πόλεμοι ήσαν ο καθοριστικός παράγοντας για τη διαμόρφωσή τους. Στο προσχέδιο του εισαγωγικού κειμένου, όπως σώζεται στο αρχείο του Ξύδη, δίνεται πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην ιδιομορφία της «γενιάς του πολέμου». Πρόκειται για τη νεολαία μιας εποχής που αναζητούσε την ταυτότητά της σε ένα κλίμα ευφορίας και ανάτασης, παρ’ όλο που πίσω της κάπνιζαν τα χαλάσματα των Δεκεμβριανών. Και δεν ήσαν οι μόνοι: δίπλα σε παλαιότερα περιοδικά, όπως η «Νέα Εστία» και τα «Νέα Γράμματα», κυκλοφορούσαν η «Αγγλοελληνική Επιθεώρηση», ο «Κοχλίας», τα «Ελεύθερα Γράμματα», και όλα εξέφραζαν την άμεση ανάγκη για πνευματική πρωτοπορία, για έναν ελεύθερο διάλογο σε διεθνές πλαίσιο. Τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο του 1945 εκδόθηκε το δεύτερο τεύχος του «Τετραδίου» και τον Δεκέμβριο το τρίτο, εμφανώς συρρικνωμένο λόγω οικονομικής δυσπραγίας που απέτρεψε την κυκλοφορία του περιοδικού για ένα χρόνο. Τον Γενάρη του 1947 βγαίνει και πάλι στην αγορά «μικρόσχημο» πλέον το «Τετράδιο», με μόλις 48 σελίδες, και ακολούθησαν τον Μάρτιο και τον Μάιο του ίδιου χρόνου οι τελευταίες αναλαμπές της συντροφιάς του περιοδικού. Ταυτόχρονα λειτούργησε για λίγο και η έκδοση από το «Τετράδιο» μιας σειράς βιβλίων (έργα της Μάτσης Χατζηλαζάρου, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Αλέξανδρου Μάτσα, του Γιώργου Σεφέρη, τρεις μελέτες του Ξύδη κ.ά.). Την ευθύνη των εκδόσεων και του περιοδικού την είχαν επωμιστεί αποκλειστικά ο Ξύδης και ο Βουσβούνης, καθώς ο Καμπάς και ο Σολομός βρίσκονταν πλέον στο εξωτερικό. Θέατρο, εικαστικές τέχνες, ελληνική παράδοση, δοκίμιο και λογοτεχνία προβλεπόταν να συνυπάρχουν σε κάθε τεύχος – και αυτό όντως λειτούργησε στα λίγα τεύχη του περιοδικού, όπου εντοπίζονται έργα των Μ. Αργυράκη, Γ. Βακαλό, Ν. Εγγονόπουλου, Ο. Κανέλλη, Χ. Καπράλου, Γ. Μόραλη και Χατζηκυριάκου-Γκίκα. Το «Τετράδιο» ακόμη υπήρξε το πρώτο ελληνικό περιοδικό που έκανε αφιέρωμα στον Πικάσο. Χρόνια κατοχής, χρόνια πολέμου, εμφύλιας σύρραξης αποτυπώθηκαν με τον τρόπο τους στο περιοδικό (εδώ δημοσιεύεται π.χ. «Ο τελευταίος σταθμός» του Σεφέρη), αλλά δεν έλειψαν και οι αντεγκλήσεις από «καθαρόαιμα» αριστερά έντυπα, οι αμφισβητήσεις για τον αγωνιστικό ρόλο των συνεργατών του περιοδικού στις αντίξοες συνθήκες. Οπως και να έχουν τα πράγματα, το «Τετράδιο» συγκέντρωσε μερικά από τα αξιολογότερα κείμενα της ελληνικής παράδοσης και πρωτοπορίας, έγκυρες μεταφράσεις και συντόνισε υποδειγματικά τον εικαστικό με τον λογοτεχνικό λόγο μιας δυναμικής, σφριγηλής ομάδας διανοουμένων και καλλιτεχνών, και είναι καλό το ότι έχουμε τώρα τα αναλυτικά πεπραγμένα αυτής της σημαντικής περιοδικής έκδοσης.
Ενα άλλο μεγάλο τμήμα του «Αρχειοτάξιου» καταλαμβάνει η εμπεριστατωμένη μελέτη της Ιωάννας Πετροπούλου για την Ελλη Παπαδημητρίου (Σμύρνη 1906 – Αθήνα 1993) «Από τη μαρτυρία του ενός στη μαρτυρία των πολλών». Πρόκειται για μια μαχητική γυναίκα με δύναμη γραφής και περίσσευμα ψυχής η οποία περιγράφει στα «Μεσανατολικά» την εμπλοκή της και την περιπέτειά της στα πολιτικά δρώμενα μιας ιδιόμορφης ιστορικά εποχής. Θυμάται κανείς τον έξοχο Κοινό λόγο της, ένα άλλο δικό της βιβλίο μαρτυριών: «Κοινός λόγος, αίσθηση και μετάδοση άμεση, πράξη συνηθισμένη, τέλεια: γεμίζεις ένα ποτήρι νερό, πίνεις ή προσφέρεις, περνά το λεωφορείο, σταματά, μπαίνεις». Ετσι απλά μπήκε στο λεωφορείο της Αριστεράς και γνώρισε τον κόσμο της και τον πόνο της αυτή η μεγαλοαστή σμυρνιωτοπούλα και δεν σταμάτησε έκτοτε να αναλώνεται για τις μικρές μα και τις μεγάλες υποθέσεις των συντρόφων της. Λειτουργικότατα το Χρονολόγιο και η Βιβλιογραφία της Ιωάννας Πετροπούλου που πλαισιώνουν την αφήγηση της Παπαδημητρίου: χρονοθετεί, ονοματίζει πρόσωπα και καταστάσεις, διευκρινίζει συγκεχυμένα γεγονότα και γίνεται απαραίτητο στήριγμα του κυρίως κειμένου που θα έμενε πραγματικά κολοβό δίχως την παρουσία τους. Δουλειά υπομονετική, «χαμαλίδικη», όπως λέμε στο σινάφι μας, εξαντλητική, που κατορθώνει ωστόσο να φυσά σαν απαλό αεράκι ανάμεσα στις γραμμές του κειμένου της Παπαδημητρίου και να αναδεύει σήμερα τα ασάλευτα αλλοτινά.
Στο παρόν τεύχος δημοσιεύεται επίσης ένα μικρό κείμενο του Ανδρέα Εμπειρίκου («Οροι υπερψηφίσεως της Ε.Δ.Α.»), το οποίο συνέταξε ο ποιητής τις παραμονές των πρώτων μεταπολιτευτικών εκλογών (1974) και λάνθανε ως τώρα. Το φυλλάδιο, το οποίο ανασύρθηκε από τα κατάλοιπα του συγγραφέα, κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου από τις εκδόσεις Αγρα τα Χριστούγεννα του 2001 (Ενα ποίημα, ένα γράμμα, μία δήλωση) και εδώ δημοσιοποιείται ουσιαστικά το περίφημο κείμενο στο ευρύ κοινό. Κείμενο πολλαπλώς χρήσιμο, καθώς απο ορισμένους τείνει σήμερα να αμφισβητηθεί η δημοκρατικότητα (ας την πούμε έτσι) του ίδιου του Εμπειρίκου και του έργου του και να συνδεθεί με ζοφερούς αντιδραστικούς κύκλους.
Τέλος, πλάι στην υπόλοιπη ενδιαφέρουσα ύλη του τεύχους εντοπίζουμε το κείμενο του Σπύρου Ασδραχά «Ενα βιβλίο για την ιστορία» που σχολιάζει το κείμενο-μαρτυρία του Αγγελου Ελεφάντη Minima memoralia: Η ιστορία του παππού μου (εκδόσεις Πόλις, 2001). Βιβλίο όπου διαπλέκονται αριστουργηματικά το δημόσιο και το ιδιωτικό, το συλλογικό και το ατομικό στην πρόσφατη ιστορία μας και το οποίο καταστρατηγεί τα όρια μεταξύ χρονικού, απομνημονεύματος, αυθιστόρησης, βιογραφίας. Βιβλίο μαρτυρίας, που δεν του δόθηκε δημοσίως η σημασία που του αναλογεί, μα έκανε τον κύκλο του στόμα με στόμα, απο αναγνώστη σε αναγνώστη, και εκτιμήθηκε για τη ζωντανή, αδρή, βιωματική γραφή του, δίχως να εκπίπτει διόλου σε γλυκερούς συναισθηματισμούς.
Υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα κείμενα στο τεύχος, όπως είπαμε, και ο αναγνώστης μπορεί να σταθμεύσει και αλλού από εκεί που σταθήκαμε εμείς. Αναμένοντας ανυπόμονα τον υπεσχημένο επίσημο εορτασμό της δεκαετίας των ΑΣΚΙ το τελευταίο τετράμηνο του 2002, που θα περιλαμβάνει μεγάλη έκθεση, στηριγμένη στον αρχειακό πλούτο των συλλογών των ΑΣΚΙ, καθώς και «τρία απογεύματα επικεντρωμένα σε θεματικές ενότητες συναφείς με τα επιστημονικά ενδιαφέροντά τους», κάνουμε εκ βάθους καρδίας την καθιερωμένη ευχή: Να τα εκατοστήσουν!
Η κυρία Λίζυ Τσιριμώκου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
