Πώς ο Jean Valjean έγινε Γιάννης Αγιάννης

Η μετάφραση στα ελληνικά των Αθλίων του Ουγκό το 1862, την ίδια χρονιά που δημοσιεύθηκε και το γαλλικό πρωτότυπο, ήταν πρωτοφανής συγχρονισμός της ελληνικής με την ευρωπαϊκή σκηνή. Μεταφραστής ήταν ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, από τους θερμότερους οπαδούς του ρομαντισμού στην Ελλάδα. Ο Βικτόρ Ουγκό ήταν τότε εξόριστος – ένας ένδοξος εξόριστος – στο νησί Γκέρνσι, στα αγγλονορμανδικά νησιά στο Στενό της Μάγχης. Είχε επιλέξει την εξορία για να αποφύγει το απολυταρχικό καθεστώς του Ναπολέοντα Γ’, αλλά συνέχιζε να λαμβάνει επιστολές και εκκλήσεις, να γράφει λογοτεχνικά και πολιτικά κείμενα από το Γκέρνσι. Εκεί έγραψε τους Αθλίους, το μυθιστόρημα που είχε τεράστια επιτυχία και έφτασε σήμερα να είναι σχεδόν το μόνο βιβλίο, μαζί με την Παναγία των Παρισίων, που εκπροσωπεί τον Βικτόρ Ουγκό στα βιβλιοπωλεία. Πώς ένας συγγραφέας που αγαπήθηκε τόσο και συγκίνησε τους ιδεολόγους όλου του κόσμου έφτασε κάποια στιγμή να περάσει στο περιθώριο;

Πριν από 100 χρόνια ο καλπάζων μοντερνισμός έκανε τον Βικτόρ Ουγκό να μοιάζει συγγραφέας ξεπερασμένος. Πέρασαν άλλα 100 χρόνια για να αναρωτηθούμε μήπως τελικά ήταν συγγραφέας του μέλλοντος. Οταν πέθανε ο ηγέτης του ρομαντισμού το 1885, οι εκδηλώσεις θρήνου στην Ελλάδα ήταν της ίδιας έντασης με εκείνες στη Γαλλία. Είχε πεθάνει ένας μεγάλος δραματουργός, ένας θερμός φιλέλληνας, ένας ισχυρός φίλος. Ο εορτασμός των 200 χρόνων εφέτος από τη γέννηση του συγγραφέα και πολιτικού Ουγκό δίνει μια αφορμή για νέες αναγνώσεις. Στον 20ό αιώνα θεωρήθηκαν δυσβάσταχτες οι ατελείωτες περιγραφές τοπίων και καταστάσεων, οι παρεκβάσεις από την κυρίως υπόθεση, οι τοιχογραφίες σε μυθιστορήματα χιλίων σελίδων. Πώς όμως αγαπήθηκαν από τον κόσμο οι ιστορίες και τα κοινωνικά θέματα του Ουγκό, ενώ δεν είχε ποτέ την ίδια αίγλη κανένας εσωτερικός μονόλογος του 20ού αιώνα; Ούτε ο Τζόυς ούτε ο Προυστ είχαν ποτέ τέτοια μαζική ακτινοβολία. Είναι γνωστή η απάντηση του Αντρέ Ζιντ όταν ερωτήθηκε ποιον θεωρούσε τον μεγαλύτερο γάλλο ποιητή. Είπε: «Victor Hugo, hélas!». Αλίμονο!

«Αθλιοι» και «Αστερίξ»

Στη Γαλλία συστήθηκε εφέτος εθνική επιτροπή για τον εορτασμό των 200 χρόνων από τη γέννηση του συγγραφέα. Δικαιολογημένα, αν σκεφθεί κανείς εκτός των άλλων ότι χάρη σε αυτόν αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό η επιρροή της Γαλλίας στο εξωτερικό. Μόνο οι Αθλιοι, αν εξαιρέσει κανείς στον 20ό αιώνα τον Αστερίξ, έχουν πουλήσει τόσο παγκοσμίως. Στη χώρα μας επίσης ετοιμάζεται σειρά εκδηλώσεων, διαλέξεων και εκθέσεων. Το υλικό που θα παρουσιαστεί συνθέτει ένα πανόραμα εποχής, κυρίως με την έκθεση πρώτων εκδόσεων και πρωτότυπων κειμένων που προγραμματίζεται να γίνει στην Εθνική Βιβλιοθήκη, την έκθεση με αφίσες θεατρικών έργων από το τέλος του 19ου αιώνα ως σήμερα στη Γαλλία και στην Ελλάδα που θα γίνει στην Εθνική Πινακοθήκη, καθώς και το συνέδριο που διοργανώνεται για τον Νοέμβριο από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Θα αναβιώσουν έτσι η συμμετοχή και οι ελπίδες που ενέπνευσε ο Βικτόρ Ουγκό στα ελληνικά πολιτικά πράγματα στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως αντανακλώνται στα δημοσιεύματα και στις δηλώσεις της εποχής.

Το θέατρο

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Ουγκό ήταν πολύ γνωστός στη χώρα μας, όπως και σε όλον τον κόσμο. Ηταν ο εξελληνισμένος Βίκτωρ Ούγος. Την υποδοχή του έργου του στην Ελλάδα, τον στρόβιλο των συναισθημάτων, τις αντιδράσεις λογίων και ποιητών απέναντι στον συγγραφέα έχει καταγράψει σε μονογραφία της η κυρία Δέσποινα Προβατά, δρ Συγκριτικής Φιλολογίας, η οποία συμμετέχει στο πολύπτυχο των εφετινών εκδηλώσεων. Σύμφωνα με την έρευνα της κυρίας Προβατά, οι πρώτες μεταφράσεις έργων του Ουγκό στα ελληνικά εμφανίζονται από το 1842 και μετά, αλλά δεν υπάρχει ακόμη συστηματική αντιμετώπιση του συγγραφέα. Αρχίζουν κάποιες μνείες στον Τύπο, οι οποίες όμως αρχικά αφορούν όχι τόσο τον συγγραφέα όσο τον πολιτικό άνδρα. Μετά το 1850 οι μεταφράσεις γίνονται πιο συστηματικές και εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τον συγγραφέα και στα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Ο Ουγκό γίνεται ευρύτερα γνωστός ως δραματικός συγγραφέας μέσα από τα δράματά του. Τα πρώτα έργα που μεταφράστηκαν στα ελληνικά ήταν δύο θεατρικά και στη συνέχεια δύο μυθιστορήματα, όχι από τα πιο γνωστά του. Το έργο του διαδόθηκε σε μεγάλο βαθμό μέσα από το θέατρο. Παίχτηκαν σχεδόν όλα τα μεγάλα θεατρικά του έργα, ακόμη και αυτά που είχαν αποτύχει στη γαλλική σκηνή. Ειδικά τον 19ο αιώνα οι θεατρικές παραστάσεις λειτούργησαν ως ο παράγοντας που έφερε το έργο του κοντά σε ένα πιο λαϊκό κοινό. Ανθρωποι που δεν αγόραζαν βιβλία πήγαιναν στα θέατρα που υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα και σε περιοχές αλύτρωτες ακόμη.

Οι τρεις σταθμοί

Τρεις σταθμοί καθόρισαν την πορεία της διαδρομής του έργου του Ουγκό στη χώρα μας, όπως επισημαίνει η κυρία Προβατά. Πρώτο καθοριστικό γεγονός ήταν η δημοσίευση της μετάφρασης από τον Σκυλίτση των Αθλίων το 1862. Αυτό καταξίωσε τον Ουγκό ως μυθιστοριογράφο. Ο μεταφραστής σημείωνε στον πρόλογο: «Ο κόσμος επερίμενεν μύθον και είδεν ευαγγέλιον· επερίμενε φρούδον τι έργον […] και εύρε φιλοσοφίαν υψηλήν. […] Το διήγημα άρχεται εκ της περιγραφής, τίνος νομίζετε; μιας θεατριστρίας; ενός τυχοδιώκτου; ενός γυναρέσκου, καθώς συνήθως βλέπει τις εις τα μυθιστορήματα; Παν άλλο· άρχεται εκ της περιγραφής ενός γέροντος επισκόπου· ενός αγαθού κληρικού, τύπου φιλανθρωπίας και πραότητος». Τα ονόματα με τα οποία απέδωσε τους ήρωες των Αθλίων ο Σκυλίτσης δεν τόλμησε να τα αλλάξει κανένας μεταφραστής στη συνέχεια, ορισμένα μάλιστα πέρασαν στην καθομιλουμένη και στο λεξικό της ελληνικής γλώσσας, όπως η λέξη γαβριάς από το όνομα του αλητάκου Gavroche. Οι δε αναγνώστες ταυτίστηκαν με τους ήρωες, ο καθένας για τον δικό του λόγο. Οσο για την επιρροή του έργου σε μυθιστοριογράφους και ποιητές, αρκεί το παράδειγμα του Ιωάννη Κονδυλάκη που έγραψε τους δικούς του Αθλίους, την εποποιία του υποκόσμου των Αθηνών έναντι εκείνης του υποκόσμου των Παρισίων.

Η Κρητική Επανάσταση

Δεύτερη ενέργεια του Ουγκό που άγγιξε την ελληνική ψυχή ήταν η ανάμειξή του με τη δημοσίευση επιστολών στο κρητικό ζήτημα, δηλαδή στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69, τον καιρό που το πολιτικό κλίμα στην Ευρώπη είχε ανατραπεί εις βάρος των ελληνικών συμφερόντων. Τότε η Ελλάδα είδε έμπρακτα τον φιλελληνισμό του Ουγκό, πέραν των φιλελληνικών του ποιημάτων του 1826 που ήταν απλώς μια λογοτεχνική έκφραση. Τρίτο γεγονός που ταρακούνησε τον λαό ο θάνατός του το 1885. Οι εφημερίδες έκαναν τα πρώτα μεγάλα ρεπορτάζ με ανταποκρίσεις από τη Γαλλία, λεπτομέρειες από την κηδεία, αντιδράσεις και δηλώσεις στον Τύπο. Σε αθηναϊκή εφημερίδα δημοσιεύθηκε ως και φωτογραφία της μορφής του στο ανοιχτό φέρετρο, καθώς η σορός είχε εκτεθεί σε προσκύνημα κάτω από την Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι. Μετά τον θάνατό του άλλαξαν και οι εποχές. Ο ρομαντισμός είχε αρχίσει να υποχωρεί. Ο Ουγκό δεχόταν πια πολλές αρνητικές κριτικές. Διαβαζόταν αλλά δεν είχε την αίγλη του 19ου αιώνα.

Το κόμικ

Σταθμός στον 20ό αιώνα στη χώρα μας ήταν η επανεμφάνιση των Αθλίων στη σειρά των Κλασσικών Εικονογραφημένων των εκδόσεων Ατλαντίς. Ηταν μάλιστα το πρώτο τεύχος της σειράς που εκδόθηκε την 1η Μαρτίου 1951, σχεδόν πριν από 50 χρόνια! Το τεύχος είχε τόση επιτυχία ώστε εξαντλήθηκε αμέσως. Το 1951 οι Αθλιοι πούλησαν 100.000 αντίτυπα. Εκτοτε επανεκδίδονται, όπως και η Παναγία των Παρισίων που ακολούθησε. Πολλές μεταφράσεις αυτών των δύο έργων από λόγιους του 20ού αιώνα εμφανίστηκαν και δέχθηκαν ποικίλες κριτικές, όπως λόγου χάρη η μετάφραση των Αθλίων από τον Γιώργο Κοτζιούλα, τον ιδεολόγο κομμουνιστή, που θεωρήθηκε συγκλονιστική. Κάποιες από τις παλιές εκδόσεις της δεκαετίας του ’50 ή του ’60 κυκλοφορούν ακόμη σε μεμονωμένα βιβλιοπωλεία, όπως οι Αθλιοι σε μετάφραση Μάρκου Αυγέρη ή οι Αθλιοι σε μετάφραση Μανώλη Σκουλούδη, με γκραβούρες και λιθογραφίες της εποχής των πρωτοτύπων.

Καθώς πλησιάζουμε στη σημερινή πραγματικότητα οι εκδόσεις των έργων του Ουγκό καταλέγονται πια στις νεανικές σειρές των εκδοτικών οίκων. Η πιο σύγχρονη απόδοση των Αθλίων απαντάται στις εκδόσεις Καστανιώτη, όπου κατέθεσε τη μεταφραστική του δεξιότητα ο Μπάμπης Λυκούδης, και το έργο εκδόθηκε σε πέντε τόμους το 1988. Πιο πρόσφατα οι Αθλιοι εμφανίστηκαν σε μονό τόμο 1.000 σελίδων, σε μετάφραση Γιάννη Κουχ, το 1998, στις εκδόσεις Νέα Σύνορα. Ενα-δύο ακόμη μυθιστορήματα του Βικτόρ Ουγκό που κυκλοφορούν σε σύγχρονες εκδόσεις προϊδεάζουν τον σημερινό αναγνώστη για την ξεχασμένη πολυμορφία του έργου του. Η τελευταία μέρα ενός καταδίκου, π.χ., είναι ένας εσωτερικός μονόλογος, είδος άγνωστο στην Ευρώπη την εποχή εκείνη, με μοναδικό άλλο γνωστό δείγμα Το ημερολόγιο ενός τρελού του Γκόγκολ. Ο Ουγκό είχε γράψει αυτό το στοχαστικό έργο όταν διασχίζοντας μια κεντρική πλατεία έγινε αυτόπτης μάρτυρας θανατικών εκτελέσεων με τη λαιμητόμο. Από τα λιγότερο διαβασμένα έργα του Ουγκό επίσης Ο άνθρωπος που γελά κυκλοφορεί στις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Ενα έργο που θα αποκαλύψει σύντομα και τον ποιητή Ουγκό είναι η δίγλωσση έκδοση κειμένων και ποιημάτων που προετοιμάζεται από τις εκδόσεις Κάουφμαν και αναμένεται μέσα στον Απρίλιο. Εν ολίγοις, η διείσδυση του Ουγκό στη χώρα μας μπορεί να συνοψιστεί στην κουβέντα που είχε γράψει σε επιστολή του ο Βολουδάκης προς τον Ουγκό: «Το όνομά σας είναι διάσημο στα βουνά μας».