Ο Τόμας Λ. Φρίντμαν είναι πολύ γνωστός ως βασικός αρθρογράφος των «New York Times» και του «Washington Post» έχοντας καλύψει τα πιο καυτά θέματα της επικαιρότητας, από τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής (όπου έζησε για χρόνια στη Βηρυτό και στο Ισραήλ) ως την κρίση του Κοσσυφοπεδίου και την παγκοσμιοποίηση. Γι’ αυτή τη δραστηριότητά του έχει τιμηθεί δύο φορές με το βραβείο Πούλιτζερ. Το νέο βιβλίο του που φέρει τον τίτλο Το Lexus και η ελιά κάνει γνωστό τον συγγραφέα και στον έλληνα αναγνώστη. Το Lexus, πολυτελές μοντέλο ιαπωνικού αυτοκινήτου, που παράγεται τελείως αυτοματοποιημένα, συμβολίζει τη νέα εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η ελιά συμβολίζει τις ρίζες, το παραδοσιακό. Ετσι ο τίτλος παραπέμπει στην αντιπαλότητα αλλά και στη συνύπαρξη του νέου με το παραδοσιακό στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.


Ο συγγραφέας είναι πραγματικά ένας από τους καλύτερους γνώστες της παγκοσμιοποίησης καθώς τα ταξίδια του και η εμπειρία από συζητήσεις με πρόσωπα τόσο διαφορετικά (πολιτικοί, επιχειρηματίες, απλοί εργαζόμενοι) σε κάθε γωνιά της γης, από τα τροπικά δάση της Βραζιλίας ως κάποια ξεχασμένα χωριά της Κίνας ή τους δρόμους του Ανόι, του δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα των αλλαγών που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση. Ετσι και η προσέγγισή του, με τη βοήθεια πολλών ζωντανών παραδειγμάτων, είναι διεπιστημονική, η μόνη που πραγματικά ενδείκνυται για την κατανόηση αυτού του ιδιαίτερα πολύπλοκου θέματος.


Το βιβλίο, παρά την έκτασή του, διαβάζεται πολύ εύκολα και ευχάριστα. Αναγκάζει τον αναγνώστη, που θα συναντήσει αρκετές προκλητικές νέες έννοιες, όπως το ηλεκτρονικό κοπάδι, τα υπερενισχυμένα άτομα κτλ., να σκεφθεί πολύ σοβαρά το θέμα. Στις σελίδες του καλύπτεται ένα σημαντικό εύρος παραμέτρων: από τους τρεις νέους εκδημοκρατισμούς (της οικονομίας, της τεχνολογίας και της πληροφόρησης) ως τις επιδράσεις του Διαδικτύου και των πολιτικών επιλογών (απομονωτισμός ή ένταξη στη σημερινή πραγματικότητα της διεθνοποιημένης αγοράς, του Χρυσού Ζουρλομανδύα), ενώ δεν λείπουν και τα ζητήματα προστασίας του περιβάλλοντος.



Είναι τόσα τα θέματα ώστε θα περιοριστώ στο κεφάλαιο 15, όπου ο συγγραφέας δίνει έναν κατάλογο με τα σημεία που πρέπει να προσέξει κάθε χώρα για να είναι ανταγωνιστική και να ενταχθεί με επιτυχία στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης: ευνοϊκή γεωγραφική θέση· ποικίλος, πολυπολιτισμικός, πολυεθνικός, πολυγλωσσικός πληθυσμός (τι καλύτερο επιχείρημα εναντίον του ρατσισμού χρειαζόμαστε;), με ταυτόχρονη διάδοση της κυρίαρχης στο Internet γλώσσας, των αγγλικών· διαφορετικές περιφερειακές οικονομίες που βοηθούν στην εξομάλυνση των διακυμάνσεων του οικονομικού κύκλου· μεγάλη ποικιλία, καινοτομίες και αποτελεσματικότητα στις κεφαλαιαγορές, όπου «ο καπιταλισμός θα αντιμετωπιζόταν ως μια ευγενής και θαρραλέα τέχνη»· εντιμότερο νομικό και ρυθμιστικό περιβάλλον, με διαφάνεια παντού· νομικές και δικαστικές διαδικασίες πτώχευσης που να ενθαρρύνουν όσους αποτυγχάνουν σε ένα εγχείρημα να ξαναπροσπαθούν, χωρίς αυτό να αποτελεί στίγμα («Είσαι καλύτερος και σοφότερος αν έχεις αποτύχει»)· ανοχή στη μετανάστευση «για να απορροφώνται τα καλύτερα μυαλά του κόσμου» ­ η υπηκοότητα να είναι νομικό και όχι εθνικό ή φυλετικό θέμα· δημοκρατικό, ευέλικτο ομοσπονδιακό πολιτικό σύστημα όπου θα υπάρχει σε μεγάλο βαθμό αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων, πράγμα που επιτρέπει σε περιοχές-περιφέρειες να προσαρμοστούν στις παγκόσμιες τάσεις χωρίς να περιμένουν να κινηθεί πρώτα το κέντρο. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση της ΟΝΕ μας είναι ήδη γνωστό το θέμα του ανταγωνισμού των φορολογικών συστημάτων. Ο Τόμας Φρίντμαν προτείνει, νομίζω σωστά, τη δυνατότητα ανταγωνισμού των περιφερειών μεταξύ τους στο πλαίσιο ενός ευέλικτου αποκεντρωμένου συστήματος, όπου η «νίκη» (ή και η «επιβίωση») θα εξαρτάται από τις τοπικές αποφάσεις και όχι από τις αποφάσεις ενός απόμακρου διοικητικού κέντρου. Ο συγγραφέας μιλάει δηλαδή ουσιαστικά για νέες μορφές άμεσης πολιτικής και οικονομικής δημοκρατίας που πηγάζουν ουσιαστικά από την «ελληνική» ελιά, την παράδοση. Ας μην ξεχνάμε πως το πρώτο παράδειγμα άμεσης οικονομικής δημοκρατίας είναι ο ναυτικός νόμος του Θεμιστοκλή που μετέβαλε τις προσόδους των ασημορυχείων του Λαυρίου για τις τριήρεις που νίκησαν στη Σαλαμίνα. Αυτό που μας λέει ο Τόμας Φρίντμαν είναι ότι η σημερινή τεχνολογία μάς δίνει τη δυνατότητα να εφαρμόσουμε ξανά άμεσα στο μέλλον ένα παρόμοιο σύστημα.


Αλλα σημεία που κατά τον Φρίντμαν θα πρέπει να προσέξει μια χώρα για να επιτύχει στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης είναι: ευέλικτη αγορά εργασίας· απαγόρευση δράσης των καρτέλ· ανεκτική κοινωνία· αξιοποίηση των τριών εκδημοκρατισμών· φορολογικό σύστημα που να επιτρέπει στον επιτυχημένο επενδυτή και επιχειρηματία να κρατήσει μεγάλο μέρος των κερδών ως κίνητρο για συνεχή προσπάθεια· σωστές λύσεις για τα περιβαλλοντικά ζητήματα· ελεύθερη ροή πληροφοριών· διασφάλιση ενός πλαισίου που να επιτρέπει σε όλους τους πολίτες να σκέφτονται όλο και πιο μεγαλόπνοα και σφαιρικά ­ εδώ υπεισέρχεται το θέμα της εκπαίδευσης.


Προσωπικά δεν έχω διαβάσει πιο πλήρη κατάλογο για το τι πρέπει να κάνει μια χώρα ώστε η παγκοσμιοποίηση να αποτελεί για εκείνη ευκαιρία και όχι απειλή. Ισως μερικά από τα σημεία, όπως η γεωγραφική θέση, να είναι δεδομένα, τα πιο πολλά όμως είναι θέματα επιλογής των ίδιων των λαών και των ηγεσιών τους.


Ενα τελευταίο σημαντικό θέμα που αναδεικνύεται ανάγλυφα από το βιβλίο είναι ότι η παγκοσμιοποίηση αφορά κάτι που κανείς πια δεν μπορεί να εμποδίσει. Η επιλογή είναι αν θέλει μια χώρα να ενταχθεί, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα μιας τέτοιας απόφασης, ή όχι, όπως κάνουν π.χ. το Αφγανιστάν και η Βόρεια Κορέα. Το συμπέρασμά του είναι όμως ότι το κόστος της δεύτερης λύσης είναι ασύγκριτα μεγαλύτερο για τις χώρες που το επιλέγουν. Σωστά επίσης παρατηρεί ότι η παγκοσμιοποίηση είναι τελικά μια επιλογή που δεν κάνουν μόνο τα κράτη αλλά και ατομικά ο καθένας μας, π.χ. με το να επιλέγει σύνδεση με το Internet ή με το να τρώει Pizza Hut και όχι μόνο σουβλάκι.


Θα τελειώσω με ένα ερώτημα που μου γεννήθηκε διαβάζοντας το βιβλίο: Μήπως τελικά η παγκοσμιοποίηση και η χρήση του Internet μάς δώσουν τη δυνατότητα μελλοντικά να είμαστε όλοι πιο ενεργοί πολίτες; Μήπως η άμεση δημοκρατία γίνεται ξανά πραγματικότητα, όπου όλοι θα μπορούμε να συμμετέχουμε σε τοπικά δημοψηφίσματα (π.χ., στη χώρα μας ή στην ΕΕ) αλλά και στην παγκόσμια διαμόρφωση γνώμης έχοντας έναν ατομικό κωδικό ψηφοφόρου στο Internet;


* Την αμερικανική έκδοση της μελέτης του Τόμας Φρίντμαν παρουσίασε στις σελίδες των «Βιβλίων» ο συνεργάτης μας Αχιλλέας Παπαρσένος στις 26 Σεπτεμβρίου 1999.


Ο κ. Νίκος Κ. Κυριαζής είναι καθηγητής του Οικονομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και συγγραφέας