Η ανδρογυνική παλινδρόμηση

Στη διεθνή βιβλιογραφία ελάχιστες είναι οι μελέτες που ασχολήθηκαν αποκλειστικά με τη σεξουαλικότητα των συγγραφέων της Παρακμής και εστιάζονται ειδικότερα στη σχέση της με την κοινωνική απόρριψη και την καθεστηκυία ηθική (Mario Praz, Carter, Leonard Koos και, για τον γαλλόφωνο χώρο, Palaccio, Dottin-Orsini). Στη μελέτη του Philipp Winn Sexualites décadentes, η προσέγγιση που υιοθετείται είναι πρωτότυπη και διεισδυτική, καθώς προσεγγίζει άλλες προβληματικές του φαινομένου της Décadence. Το έργο απευθύνεται στους λάτρεις του παρακμιακού γάλλου συγγραφέα Jean Lorrain αλλά και στους θεωρητικούς της λογοτεχνίας της Παρακμής και αποτελεί μια καινοτόμο προσέγγιση στον χώρο της ιστορίας της σεξουαλικότητας και στη μελέτη της αισθητικής της Παρακμής. Η κριτική προσέγγιση του συγγραφέα είναι αυτή των Gay και Lesbian Studies, τομέα που ανήκει στον χώρο των Gender Studies, με ιδιαίτερη άνθηση στον Νέο Κόσμο.

Ο αυτοερωτισμός ­ όπως και η αγαμία ­ εμφανίζεται ως υποκατάστατο στην εξουσία της femme fatale, η οποία είναι προκλητική και επικίνδυνη. Εμφανίζεται ακόμη ως υποκατάστατο στην αγάπη και στην τεκνογονία, καθώς αυτά σχηματίζουν το «πραγματικό κοινωνικό κύτταρο» που είναι η οικογένεια και που οι Παρακμιακοί αποδοκιμάζουν πρωταρχικά. Ο Ρ. Winn δείχνει στη συνέχεια πώς αυτές οι παρωθήσεις αυτοερωτισμού καθορίζουν έναν διεφθαρμένο ναρκισσισμό στον ήρωα που «απορροφάται στα δικά του προβλήματα, δεν σκέπτεται παρά τον εαυτό του και καταλήγει έτσι να λατρεύει το Κακό του» (σελ.72). Ο ναρκισσισμός αυτός εκδηλώνεται κυρίως μέσα από τον δανδισμό συγγραφέων όπως οι Οσκαρ Ουάιλντ, Πιερ Λοτί, Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγί και Ζαν Λορραίν. «Από αυτή τη γενιά των πραγματικών δανδήδων γεννήθηκαν οι παρακμιακοί ήρωες, απόγονοι του ναρκισσισμού, του σνομπισμού και του εγωισμού των ιστορικών προσώπων. Τελικά, στα πλαίσια της Παρακμής, το κοινωνικό φαινόμενο του δανδή περνά από το επίπεδο του δημιουργού σε αυτό της δημιουργίας: ο δανδής γίνεται ο ήρωας του μυθιστορήματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως και αυτή του Λορραίν, ο δανδής συγγραφέας δημιουργεί τα πρόσωπα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν. Το έργο έτσι γίνεται μια δημιουργία καθαρά ναρκισσιστική» (σελ. 78). Αυτός ο λογοτεχνικός ναρκισσισμός μπορεί να εξηγηθεί στο έργο του Λορραίν μέσα από τη θεματική της ομοφυλοφιλίας. Η παρουσία του Νάρκισσου είναι σαφής: ο μύθος χρησιμεύει ως μεταφορά στην ανακάλυψη μιας ανομολόγητης σεξουαλικότητας. Η αβεβαιότητα του φύλου, η αμφιταλάντευση ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, επιτρέπει στον συγγραφέα να βιώσει τις ανεκπλήρωτες ομοφυλοφιλικές του επιθυμίες.

Αντίθετα με τον Λορραίν, στον οποίο εκλείπουν τα γυναικεία πρόσωπα ή έχουν δευτερεύουσα παρουσία, στο έργο του Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγί (1808-1889) η femme fatale, προϊόν του παρακμιακού κλίματος της εποχής, αποτελεί κεντρικό μυθιστορηματικό πρόσωπο, τονίζοντας το ατελές της γυναικείας φύσης. Από τις εκδόσεις Printa, σε μια πολύ προσεγμένη μετάφραση του Βασίλη Πουλάκου και επιμέλεια της Αγγελικής Σταθοπούλου, δημοσιεύτηκε πρόσφατα το έργο του Ωρεβιγί Μια παλιά ερωμένη. Με την έκδοση αυτή καλύπτεται, έστω και εν μέρει, το μεγάλο κενό της μετάφρασης στην ελληνική γλώσσα γάλλων συγγραφέων της Παρακμής. Με τη δημοσίευσή του (1851), το έργο χαρακτηρίστηκε πολύ τολμηρό και δημιούργησε σκάνδαλο. Μια δεύτερη έκδοση που ακολούθησε (1858) ήταν ιδιαίτερα λογοκριμένη. Εργο-σταθμός στη μυθιστορηματική πορεία του Μπαρμπέ το Μια παλιά ερωμένη διαθέτει μια σειρά από θεματικά δίπολα ­ η αριστοκρατία και οι λαϊκές μάζες, το Παρίσι και η επαρχία, το κοινωνικό και το ερωτικό κ.ά. ­, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται το μοιραίο στην ερωτική έλξη, το μυστήριο που καλύπτει την αμαρτία και την πτώση. «Το έργο αυτό θα μπορούσε να είχε την υπογραφή του Μπωντλαίρ» γράφει ένας μελετητής του Ωρεβιγί. Στο Μια παλιά ερωμένη, οι ερωτικές παρωθήσεις, οι ορμές της ζωής και του θανάτου, που αντιπαραθέτουν την ενέργεια της libido με τη σκοτεινή δύναμη της destrudo, διαπερνούν όλο το μυθιστόρημα και κατευθύνουν την πλοκή. Η διαβολική Βελλίνι, ερωμένη του αριστοκράτη Ρυνό, φαντάζει ακόμη πιο σατανική όταν έχει στο απέναντι άκρο του δίπολου μια αγγελική, blondo e grassoto, σύζυγο που βιώνει τη δική της via dolorosa, αποδεχόμενη με αρκετή δόση μαζοχισμού την αρπαγή του αγαπημένου της.

Στο έργο αυτό, το ανδρικό μυθιστορηματικό πρόσωπο δεν υπάρχει παρά μόνο μέσα από τη σχέση του με τη Βελλίνι. Παρ’ όλο τον μισογυνισμό του, ο Ρυνό εμφανίζεται αδύναμος να ελευθερωθεί από τη γυναίκα-Κίρκη. Ενα συμβόλαιο διαστροφής και φετιχισμού ενώνει τον Ρυνό με τη Βελλίνι, κάτι σαν μια παράνομη συνθήκη που αντιτίθεται στον θεσμό του γάμου. Πολύ μακριά από το παραδοσιακό πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς, η Βελλίνι περιγράφεται άσχημη, μικροκαμωμένη και υπερβολικά αδύνατη, με δέρμα σκούρο «σαν κρασί από ηλιοκαμένο σταφύλι της πατρίδας της», μια «καυτή και διεστραμμένη Σπανιόλα» που έχει συχνά όψη «μεταμφιεσμένου σε γυναίκα νεαρού αγοριού». Οι κριτικοί έχουν τονίσει την έντονη παρουσία του ερμαφρόδιτου και του ανδρόγυνου στο έργο αυτό. Ο ανδρογυνισμός της ηρωίδας γίνεται εμφανής και από τις αμφίσημες και παράδοξες ενδυματολογικές της επιλογές που της επιτρέπουν να μετακινείται ανάμεσα στον αρσενικό και στον θηλυκό πόλο. Στο παράδοξο αυτό μυθιστόρημα η λατρεία του αίματος που διακατέχει το φαντασιακό του συγγραφέα εκδηλώνεται με σαφήνεια: το αίμα ρέει άφθονο σε πολλές σκηνές, η γραφή άλλωστε του Ωρεβιγί έχει ονομαστεί «βαμπιρική».

Το Μια παλιά ερωμένη είναι ένα παράξενο όσο και ανατρεπτικό έργο, όπου με την πληθωρικότητα που τον χαρακτηρίζει ο Ωρεβιγί προαναγγέλλει το νοσηρό κλίμα των έργων της Παρακμής στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία fin de siécle.

Η κυρία Βασιλική Λαλαγιάννη είναι επίκουρη καθηγήτρια της Ευρωπαϊκής Γαλλόφωνης Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.