Τα καλά βιβλία στις κοινωνικές επιστήμες μετέχουν σε μια σημαντική συζήτηση, δηλαδή σε μια θεωρητική διαμάχη γύρω από δισεπίλυτα ζητήματα όπως είναι, για παράδειγμα, τα αίτια των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών ή το μείγμα των παραγόντων που προσδιορίζουν την εκλογική συμπεριφορά. Τα πολύ καλά βιβλία ανανεώνουν τη συζήτηση στην οποία επιδιώκουν να μετάσχουν, αναρριπίζοντας απόψεις που έχουν ήδη διατυπωθεί από μια νέα αφετηρία.


Το βιβλίο του Γιώργου Β. Δερτιλή Λερναίον Κράτος κάνει ακριβώς αυτό. Αναδιατυπώνει και αξιολογεί διαφορετικές «εικόνες» του κράτους, εντάσσοντάς τες σε ένα νέο, επταμερές σχήμα. Επτά ορισμοί του κράτους, επτά «φωτογραφίες» του ίδιου αντικειμένου από διαφορετική γωνία, επτά αναπαραστάσεις του ίδιου όγκου σε διαφορετικές στιγμές της ημέρας. Η εξέλιξη του κράτους με τη γραφίδα του Δερτιλή, δοκιμασμένου ιστορικού, διαρκεί πολύ: εκτείνεται ­ σε ένα τόσο ευσύνοπτο βιβλίο ­ από την ακμή της αρχαίας Αθήνας ως το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν στο σημερινό Ιράκ, συλλέγοντας καθ’ οδόν τεκμήρια από τις εξεγέρσεις των δούλων στην αρχαία Ρώμη, τους διωγμούς κατά των χριστιανών, τις δυτικές μεσαιωνικές κοινωνίες, τις πόλεις της ιταλικής Αναγέννησης, τη Γαλλική Επανάσταση, τον νεοελληνικό 19ο αιώνα, την αγγλοκρατούμενη Ινδία και το Βελγικό Κονγκό στο γύρισμα του αιώνα, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Ιταλία του Μεσοπολέμου, τις μεταπολεμικές Αγγλία και Γαλλία και τη Ρουμανία του Τσαουσέσκου μεταξύ άλλων. Δεν πρόκειται ωστόσο για μια γραμμική εξιστόρηση των μορφών που έχει λάβει το κράτος, αλλά για μια θεαματική τεκμηρίωση εναλλακτικών ρόλων που έχει κατά καιρούς υποδυθεί.


Οι επτά ρόλοι του κράτους, που δεν αποκλείουν ο ένας τον άλλον, είναι οι εξής: κυριαρχία επί εδάφους, εξουσιαστικός οργανισμός (μια ανθρωπομορφική εικόνα του κράτους), σύστημα σχέσεων μεταξύ των πολιτών, αρένα σύγκρουσης συμφερόντων, επίκεντρο ενός ευρύτερου πλέγματος εξουσίας, μήλον της Εριδος αντιμαχομένων ελίτ, φατριών ή κομμάτων και εγγυητής της νομιμότητας και του ηγεμονικού συστήματος αξιών. Το βιβλίο έχει τη μορφή δοκιμίου και δεν περιλαμβάνει υποσημειώσεις, αλλά οι αναφορές του στη βιβλιογραφία είναι ευδιάκριτες.


Θεωρητικές επιρροές



Η τεχνική του φωτισμού διαφορετικών όψεων της εμπειρικής πραγματικότητας μέσω διαδοχικών εννοιών-φάρων που κατευθύνουν το βλέμμα μας είναι γνωστή από την ιστορική κοινωνιολογία του Reinhard Bendix, ενώ η σώρευση ιστορικών παραδειγμάτων που δημιουργούν αποχρώσεις σε ένα αρχικό μοτίβο, διαφοροποιώντας διαρκώς την αρχική θέση του συγγραφέα, έχει πρότυπό της τον Max Weber. Ο Δερτιλής ωστόσο δεν είναι αμιγώς βεμπεριανός. Εχει δεχθεί και νεομαρξιστικές επιρροές, ιδιαίτερα εμφανείς στα πρώτα έργα του (π.χ. το «Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση, 1880-1909»), οι οποίες επιζούν στην ανάλυση του κράτους ως πεδίου σύγκρουσης συμφερόντων και ως συστήματος σχέσεων. Τέτοιες επιρροές είναι εμφανέστερες στην πιο επίκαιρη ίσως από τις επτά εικόνες του κράτους, δηλαδή του κράτους ως ενός από τους εταίρους του πλέγματος εξουσίας. Σε αυτό δεν έχουν όλοι οι φορείς και οι τάξεις ίση πρόσβαση, αλλά ανάλογα με τη συγκυρία υπερισχύουν ­ δηλαδή μετέχουν στο πλέγμα και νέμονται την εξουσία ­ διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο Δερτιλής δεν αναγνωρίζει έναν μόνιμο κυρίαρχο του πλέγματος (π.χ. τη μεγαλοαστική τάξη ή το ίδιο το κράτος), αλλά δέχεται ότι «συνήθως, όχι όμως πάντοτε» λίγοι απολαμβάνουν του σχετικού προνομίου (δηλαδή όχι μόνο μια ολόκληρη τάξη, αλλά κατά περίπτωση η ευρύτερη οικογένεια ενός δικτάτορα, μια οικονομική ολιγαρχία κ.ά.). Το πλέγμα δεν έχει σταθερούς εταίρους. Κατά τούτο ο συγγραφέας έχει διανύσει μεγάλο μέρος της απόστασης ανάμεσα στον μαρξισμό και στον πλουραλισμό και έχει προσεγγίσει τον δεύτερο, καθώς απαντά με τρόπο παραπλήσιο αυτού του Robert Dahl στο ερώτημα «ποιος κυβερνά;». Ο ίδιος ο Δερτιλής δεν θέτει ευθέως αυτό το ερώτημα, αλλά ουσιαστικώς καταπιάνεται με διαδοχικές απαντήσεις που μπορεί να δώσει σε αυτό ένας ιστορικός σε συγκεκριμένες περιπτώσεις: στο σουλτανικό καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν και σε εκείνο του Νικολάε Τσαουσέσκου.


Εδώ ο ιστορικός μεταμορφώνεται σε πολιτικό επιστήμονα διατρέχοντας την εξέλιξη των σχέσεων ανάμεσα στις ομάδες συμφερόντων καθώς και των σχέσεων κρατικού μηχανισμού – κυβερνώντος κόμματος – στρατού και σωμάτων ασφαλείας. Ωστόσο δεν χρησιμοποιεί τις κρατούσες έννοιες των όρων «σουλτανικό καθεστώς» και «ολοκληρωτικό καθεστώς» στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη. Αν και ο «ολοκληρωτισμός» ήταν έννοια της ψυχροπολεμικής εποχής, το «καθεστώς» έχει ευρύτερη ερμηνευτική αξία.


Ενώ ένας πολιτικός επιστήμονας θα μιλούσε για «ολοκληρωτικό καθεστώς», εννοώντας την εξάλειψη στο επίπεδο της κοινωνίας κάθε πολιτικού και κοινωνικού πλουραλισμού (σύμφωνα με τον Juan J. Linz), ο Δερτιλής προτιμά να μιλήσει για το «ολοκληρωτικό κράτος», εννοώντας την ταύτιση όλων των εμπλεκομένων μερών (κράτους, κόμματος, στρατού και σωμάτων ασφαλείας) στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας. «Καθεστώς» και «κράτος» όμως δεν είναι το ίδιο, καθώς στην ιστορική διαδρομή ενός νεωτερικού κράτους τα καθεστώτα διαδέχονται το ένα το άλλο (π.χ. συνταγματική μοναρχία, δικτατορία, αβασίλευτη δημοκρατία).


Η κρατική βία


Στο τελευταίο από τα επτά κεφάλαια του βιβλίου, όπου το κράτος περιγράφεται ως «φύλαξ ηθικής», ο ιστορικός μετατρέπεται σε κοινωνιολόγο. Καταπιάνεται με κλασικά ζητήματα της πολιτικής θεωρίας, όπως είναι η αμεροληψία του κράτους ή η νομιμοποιητική βάση της πολιτικής εξουσίας, με το οξύ βλέμμα εκείνου που, αν και έχει πεισθεί για το «δέον», ενδιαφέρεται περισσότερο να αναλύσει το «όντως ον». Πράγματι, όπως μας θυμίζει ο Δερτιλής, το κράτος δεν στηρίζεται μόνο στην υλική βία αλλά και στην περισσότερο λεπτή ψυχολογική βία. Η ανάλυση θα κέρδιζε σε εύρος αν πρόσθετε κανείς την ακόμη βαθύτερα κρυμμένη «συμβολική βία» του Pierre Bourdieu και τη λιγότερο συζητούμενη δυνατότητα της κρατικής εξουσίας, δηλαδή τη δυνατότητα διαμόρφωσης της εκάστοτε «ατζέντας», η οποία τίθεται προς συζήτηση στη δημόσια σφαίρα της κοινωνίας. Τέλος, όπως με πειστικό τρόπο δείχνει ο συγγραφέας, το Κράτος μπορεί να έχει χειραφετηθεί από την Εκκλησία (σε άλλες χώρες, βεβαίως) αλλ’ όχι και από τη θρησκεία ως αξιακό σύστημα. Το βιβλίο κλείνει με την επισήμανση ότι κανείς δεν αναγγέλλει «το τέλος της βίας» ούτε «το τέλος της θρησκείας».


Το βίαιο και το μεταφυσικό μεταδίδονται και από τον πίνακα της ορθουμένης Λερναίας Υδρας, που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου ­ τονίζοντας σε μια εύστοχη μεταφορά τις επτά λερναίες κεφαλές του κρατικού σχηματισμού. Το κράτος θα είναι για πολύ καιρό μαζί μας. Βιβλία όπως αυτό μάς το θυμίζουν.


Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος διδάσκει Πολιτική Επιστήμη στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.