«Με αυτό το ποτό να κυκλοφορεί στο κορμί σου θα μπορείς να βλέπεις σε κάθε γυναίκα την Ελένη» λέει μια μέρα στην κουζίνα της μάγισσας ο Μεφιστοφελής στον Φάουστ, που είναι σαγηνεμένος από την εικόνα της Ελένης στον καθρέφτη.
Αυτή η φράση-σύμβολο της αιώνιας θηλυκότητας της Ελένης σε κάθε γυναίκα επανέρχεται με εμμονή από τον Νίτσε ως τον Φρόιντ. Διότι η Ελένη γοητεύει και είναι δύσκολο να μη συλλάβουμε το εύρος της γοητείας της. Ανήκει σε κάθε είδος λόγου, διασχίζει όλα τα κείμενα, πολύ πριν από τον Φάουστ του Γκαίτε. Η Ελένη με τα λευκά μπράτσα, την έντονη αισθαντικότητα και τα σαγηνευτικά πέπλα είναι πότε χαμόγελο ή έρωτας που γοητεύει όλους τους άνδρες προς όφελος της ύπαρξης και πότε μάστιγα, πηγή κακού, του Τρωικού Πολέμου ή του πολέμου εν γένει. Οι άνδρες επιθυμούν να εξιχνιάσουν το μυστήριό της. Η Ελένη ωστόσο παραμένει απρόσιτη. Πάντοτε προσπαθεί να ξεφύγει, να το σκάσει διακριτικά από την πίσω πόρτα. Πανταχού παρούσα και πανταχού απούσα. Κανείς δεν είναι βέβαιος πως την έχει διακρίνει. Μήπως μάλιστα δεν υπήρξε ποτέ;
Τούτο το ζήτημα της ιστορικής ύπαρξης της Ελένης και του τι γνωρίζουμε γι’ αυτήν δεν απασχολεί τη γαλλίδα φιλόσοφο Barbara Cassin. Σύμφωνα με την Cassin, η οποία είναι ειδικός των κειμένων της ελληνικής αρχαιότητας και ιδιαίτερα του κινήματος των σοφιστών, ένα είναι βέβαιο: η Ελένη υφίσταται μόνο εντός, μέσω και χάριν των λέξεων. Η Ελένη αποτελεί συρραφή γραμμάτων. Η Ελένη είναι φιλολογικό ζήτημα.
Για να τεκμηριώσει το επιχείρημά της η Barbara Cassin, στο τελευταίο βιβλίο της που φέρει τον τίτλο Να βλέπεις σε κάθε γυναίκα την Ελένη, συγκεντρώνει μια εντυπωσιακή και συναρπαστική «Ελενογραφία». Εξετάζει εξονυχιστικά όλα τα κείμενα από τον Ομηρο ως τον Λακάν και ανασυνθέτει σιγά σιγά το μυθικό παρελθόν της Ελένης της Ελένης του Ομήρου και του σοφιστή Γοργία, της αρχόντισσας και της σκύλας, της πιο αθώας ένοχης, της Ελένης του Κόιντου του Σμυρναίου και των αγγείων, η οποία ανοίγει τον μανδύα της και χαμηλώνουν οι ρομφαίες, καθώς και της Ελένης των νεοτέρων και των συγχρόνων, από τον ποιητή Ρονσάρ και τον Σαίξπηρ ως τον Οφενμπαχ, τον Εζρα Πάουντ και τον Ζιροντού.
Η μελέτη της συνίσταται στην πολλαπλότητα των ερμηνειών γύρω από την απουσία της Ελένης, στην τεκμηρίωση της υπόθεσης ότι η Ελένη είναι εν τέλει λόγος, και στην ανάλυση της ισχύος αυτού του λόγου. Ηδη, αν το καλοεξετάσουμε, στην πρώτη εμφάνισή της στη λογοτεχνία στον Ομηρο η παρουσία της είναι αδιόρατη. Οταν η Ελένη αφηγείται το τέχνασμα του Δούρειου ίππου, μιμείται τη φωνή μιας συζύγου πολεμιστή και δεν τη βλέπει κανείς: ακούγεται η φωνή της και μόνο. Η Ελένη βρίσκεται στην πραγματικότητα αλλού, στην τέχνη του υφαίνειν, στην ήρεμη σύνθεση του κειμένου του οποίου αποτελεί την αιτία (μάχονται για εκείνη) και όχι το κίνητρο. (Η Ελένη δεν ενεργεί, δεν παίρνει καμιά πρωτοβουλία, βρίσκεται υπεράνω της δράσης, της οποίας αποτελεί το τρόπαιο.)
Ο πόλεμος της Τροίας διεξάγεται γύρω από το πρόσωπό της, ωστόσο εκείνη δεν είναι ποτέ το κεντρικό πρόσωπο. Ο ρόλος της είναι ολότελα διαφορετικός, μοιάζει με τον ρόλο της Πηνελόπης, στον βαθμό που υφαίνει την αφήγηση του πολέμου. Ετσι ήδη στο έπος του Ομήρου η Ελένη εμφανίζεται ως λέξη διακριτή του πράγματος. Η Ελένη ως είδωλο είναι πραγματικότερη από ό,τι το πρόσωπό της. Η γυναίκα αυτή ίσως μάλιστα να μην είναι παρά ένα λογοπαίγνιο, τόσο το όνομά της ταυτίζεται σχεδόν με εκείνο των Ελλήνων (Ελένη, Ελληνες) γιατί στην ιστορία που συγκροτεί την Ελλάδα (η ιστορία με όλες τις σημασίες του όρου: τον Τρωικό Πόλεμο και την αφήγησή του) η Ελένη είναι πάντα το όνομα της αιτίας (του πράγματος που συνοδεύεται από επακόλουθα), η οποία όσο περισσότερο είναι πραγματική, αποτελεσματική και θεμελιώδης, άλλο τόσο είναι συγκυριακή, τυχαία και μάταιη. Οπου βλέπουμε, σε αντίστιξη με τον Πλάτωνα, ότι το πράγμα είναι λιγότερο πραγματικό από τη λέξη, και στη συνέχεια αντιλαμβανόμαστε ότι έχει λιγότερα επακόλουθα.
Ωστόσο η ιστορία της Ελένης και της απουσίας της από την Τροία συνεχίζει να γράφεται συστηματικά. Στην Ελένη του Ευριπίδη η Ελένη δεν είναι στην Τροία αλλά στην Αίγυπτο, περιμένοντας τον Μενέλαο. Μόνο το όνομά της, το όνομα «αυτής που σαγηνεύει», μια πύκνωση του αέρα, ανέβαινε στην πραγματικότητα στο οχυρό και πρέπει κανείς να αναγνωρίσει ότι ο άλλος σύζυγός της, ο Πάρις, δεν είχε παρά αέρα στο κρεβάτι του. Για ένα είδωλο, λοιπόν, για ένα φάντασμα οι Ελληνες σκοτώθηκαν στην Τροία.
Ετσι στον πυρήνα της προβληματικής της Barbara Cassin βρίσκεται η σχέση ανάμεσα στη λέξη και στο πράγμα, με βάση τη διπροσωπία της Ελένης. Δεν υπάρχει ούτε ένα στοιχείο του μύθου που να μη δείχνει τη διπροσωπία αυτή. Αυτή η θεά-γυναίκα, μισή θεά και μισή γυναίκα, είναι πριν από όλα διπλή σε κάθε λεπτομέρεια του γενεαλογικού της δένδρου, με δύο πατέρες (Δίας και Τυνδάρεως), τις δύο μητέρες (τη Νέμεση και τη Λήδα), τα δίδυμα αδέλφια της (Κάστωρα και Πολυδεύκη), την τρομερή δίδυμη αδελφή της αλλά και νύφη της και τους δύο συζύγους με τους οποίους ήταν παντρεμένη ταυτόχρονα (Μενέλαος και Πάρις, η Ελένη της Σπάρτης, η Ελένη της Τροίας η δίγαμη Ελένη).
Και αργότερα και είναι σίγουρα η μοίρα της η υστεροφημία της είναι διπλή και αντιφατική· συγχρόνως τέρας (καταπληκτικό, θαυμαστό όπως τα αστέρια και τα σημεία) και πήμα (μάστιγα, πανούκλα, φυσική καταστροφή, πιο κακιά και από στρίγκλα), στην πραγματικότητα σαν κάτι που δεν προκαλεί τίποτε και προκαλεί τα πάντα. Λίγο ενδιαφέρει η πρόθεση, διότι με τη ρητορική επιχειρηματολογία το μόνο που μπορούμε να καταφέρουμε είναι να τη θεωρήσουμε αιτία, η οποία είναι άλλωστε αντιστρέψιμη, ενός αποδεδειγμένου επακόλουθου, το οποίο είναι και το ίδιο αντιστρέψιμο και ανατρεπτικό. Ο κόσμος βρίσκεται μέσα στη φωτιά και στο αίμα, οι πολεμιστές σκοτώνονται κατά χιλιάδες αλλά πραγματοποιείται η βούληση του Δία, ο ελληνικός κόσμος συγκροτείται και οι Ελληνες οργανώνουν τον κόσμο.
Στην Ελένη του Γοργία ανεβαίνουμε την κλίμακα. Το πράγμα και η λέξη διακρίνονται μεταξύ τους με περισσότερη ευκρίνεια, αφήνοντας να διεισδύσουν στη σκηνή η αφήγηση, η ιστορία και η φιλοσοφία, οι οποίες μπορούν πλέον να αναπτυχθούν ελεύθερα, καθώς επιτρέπουν τον αναδιπλασιασμό. Και ιδού με ποιον τρόπο, εν πλήρει ατιμωρησία, εκτυλίσσεται από τα πανάρχαια χρόνια η κατασκευή και η μυθοπλασία της αιώνιας θηλυκότητας.
Η Barbara Cassin διατυπώνει πειστικά την επιχειρηματολογία της, πόσο μάλλον που επιλέγει τον διάλογο με τον ζωγράφο Maurice Mathieu, ο οποίος σε αυτό το ωραίο βιβλίο μάς προσφέρει δεκάδες πίνακες, όπου η φιγούρα της Ελένης, διά μέσου αντιγράφων, κολάζ και ανακατατάξεων, άλλοτε μισοκαλυμμένη και άλλοτε αποκεκαλυμμένη, εμφανίζεται και εξαφανίζεται, προσδίδοντας σε αυτή τη γυναίκα τη μορφή μιας αιώνιας θηλυκότητας, η οποία πάντοτε θρυμματίζεται και κομματιάζεται, η οποία αποτελεί μια μερική εικόνα χωρίς ποτέ να πάψει να είναι μία και μοναδική.
Καταλαβαίνουμε ότι ο λόγος γύρω από τις γυναίκες δεν τελειώνει ποτέ. Είναι αλήθεια ότι σε αυτό το λογοτεχνικό είδος η Ελένη είναι τέλεια.
* Με θέμα «Μέσα σε κάθε γυναίκα η Ελένη» η Μπαρμπαρά Κασέν θα μιλήσει την Τετάρτη, στις 19.30, στο Γαλλικό Ινστιτούτο, Σίνα 31.
Η κυρία Κατρίν Βελισσάρη είναι υπεύθυνη του τομέα για το βιβλίο στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.
