Μια γλυκόπικρη γεύση χαρίζει η Αλεξάνδρεια στα έργα όσων σήμερα καταγίνονται με την ιστορία του ελληνισμού σε αυτή την πόλη και στα άλλα ελληνικά κέντρα της Αιγύπτου. Είτε με έργα ιστορικά είτε με συλλογές μελετών είτε με αφηγηματικά βιβλία είτε με ποιήματα, οι αλεξανδρινοί συγγραφείς φέρουν ακόμη «την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών» που ένιωθε ο Καβάφης. Οι αναμνήσεις είναι ακόμη έντονες, αφού η απώλεια του μεγαλείου της Αλεξάνδρειας υπήρξε πρόσφατη, μόλις μετά τη δεκαετία του ’70. Ο αιγυπτιώτικος ελληνισμός βίωσε πια «μια συρρίκνωση σε βαθμό επώδυνο», κατά την προσωπική εμπειρία του κ. Χατζηφώτη, «μια νέα μικρασιατική καταστροφή». Τον τελευταίο καιρό μία σειρά εκδόσεων συμπίπτει με την έκθεση ιστορικού περιεχομένου που διοργανώνει ο Δήμος Αθηναίων, με θέμα «Οι Ελληνες της Αιγύπτου. Η άλλη πλευρά της Μεσογείου», σε συνεργασία με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Η έκθεση, κατόπιν δικαίας παρατάσεως, θα διαρκέσει ως τις 10 Μαρτίου, χρόνος που κρίνεται και πάλι λιγοστός για τον πλούτο του υλικού που έχει συγκεντρωθεί. Ευτυχώς οι εκδόσεις μένουν.
Με τίτλους εκ πρώτης όψεως παρεμφερείς, διαφορετικά βιβλία έρχονται να φωτίσουν πτυχές της ιστορίας του ελληνισμού στην Αίγυπτο. Δεν ταυτίζονται το βιβλίο του Ι. Μ. Χατζηφώτη Αλεξάνδρεια. Οι δύο αιώνες του νεότερου ελληνισμού (19ος-20ός) με το βιβλίο του Ευθυμίου Θ. Σουλογιάννη Η θέση των Ελλήνων στην Αίγυπτο. Από την ακμή στην παρακμή και τη συρρίκνωση, παρ’ ότι αναφέρονται στην ίδια περίπου χρονική περίοδο, τους δύο τελευταίους αιώνες. Το βιβλίο του κ. Χατζηφώτη εντοπίζεται στην Αλεξάνδρεια και είναι μια εξιστόρηση της ανέλιξης του ελληνισμού στην πόλη και της επακόλουθης παρακμής, η οποία συνδυάζει τη συστηματική ιστορική προσέγγιση με τον τόνο των προσωπικών εντυπώσεων: ο συγγραφέας καταγράφει «ό,τι απέμεινε από την πόλη την ακριβή, τη φιλόμουση, τη φιλότεχνη, τη φιλομαθή». Ξεκινώντας από την ελληνιστική και βυζαντινή Αλεξάνδρεια, ξετυλίγει την πορεία του αλεξανδρινού ελληνισμού, τη συμμετοχή σε όλα τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας, τη δράση του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, τις προσπάθειες για την ανέγερση «εθνικού ναού» στην πόλη. Καταγράφει τα σχολεία για τα οποία ήταν περήφανη η Αλεξάνδρεια, τη συμβολή εκπαιδευτικών, διευθυντών σχολών και γυμνασιαρχών, την άνθηση των εμπορικών μαθημάτων για τον καταρτισμό ικανών στελεχών για τις εμπορικές επιχειρήσεις, την πνευματική κίνηση, τη σημαντική προσφορά αλεξανδρινών πεζογράφων και ποιητών πέρα και γύρω από τον Κωνσταντίνο Καβάφη, πέρα και γύρω από τον Στρατή Τσίρκα.
Επειτα ο συγγραφέας μάς γνωρίζει τον κύκλο των αλεξανδρινών καβαφιστών. Στη συνέχεια περνάει στον χώρο της δημοσιογραφίας, κατόπιν στον χώρο των τεχνών, στις οικονομικές δραστηριότητες, στο επιστημονικό δυναμικό, στον κόσμο των γιατρών και φαρμακοποιών τομέα στον οποίο οι αλεξανδρινοί Ελληνες διέπρεψαν , στις ελληνικές οργανώσεις στην πόλη, στους συλλόγους και στα σωματεία. Το τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στην καθημερινή ζωή των Αλεξανδρινών, στα ήθη και στα έθιμα, στις συνήθειες, στο λεξιλόγιο, στη διασκέδαση, στα θέατρα, στους κινηματογράφους, στις ταβέρνες και στα ζαχαροπλαστεία της πόλης. «Ολα τα σινεμά τα είχαν Ρωμιοί» λέει σήμερα με νοσταλγία ο συγγραφέας. Το βιβλίο, εμπλουτισμένο τόσο σε εικονογραφικό υλικό όσο και με τις νεότερες εξελίξεις σχετικά με το Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας και το Μουσείο Κ.Π. Καβάφη, είναι δεύτερη έκδοση του τόμου που είχε εκδοθεί για πρώτη φορά το 1991 και είχε βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών.
Το βιβλίο του Ευθύμιου Σουλογιάννη εξετάζει τη διαμόρφωση της ελληνικής παροικίας και ομογένειας στην Αίγυπτο στα πλαίσια των μεταναστευτικών ρευμάτων των Ελλήνων τους δύο τελευταίους αιώνες, και αναλύει ποικίλα ζητήματα με στοιχεία από την κάθε ελληνική κοινότητα της Αιγύπτου: της Αλεξανδρείας, του Καΐρου, της Μανσούρας, του Πορτ Σάιτ, του Ζαγαζίκ, του Καφρ ελ Ζαγιάτ, της Τάντα, της Μπεχέρα, της Ζίφτα, του Μεχάλλα Κεμπίρ, του Σουέζ, του Μπένι Σουέφ, του Ασιούτ, της Μίνιας, του Φαγιούμ, της Ιμπραημίας, της Ισμαηλίας, του Μπέγχας, του Ασουάν, του Φακούς, του Μίνετ ελ Καμχ, της Ηλιούπολης, του Ζεϊτούν, του Χελουάν, του Λούξορ, της Σοχάγκ, του Καντάρας, του Μάρσα Ματρούχ, του Αμπουκίρ. Ποιες αδελφότητες, ποια σωματεία, ποια σχολεία, ποια νοσοκομεία υπήρχαν σε ποιες πόλεις και κωμοπόλεις. Ποιες χρονικές περίοδοι διακρίνονται στην ιστορία των Ελλήνων στη νεότερη Αίγυπτο, πώς διαμορφώθηκε ο πρώτος θεσμός του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, πώς ο δεύτερος θεσμός του Ελληνικού Προξενείου, πώς η ίδρυση κοινοτήτων, αδελφοτήτων και συλλόγων. Με αναλυτικές περιγραφές και στοιχεία καταγράφονται η πνευματική ζωή και ο επιστημονικός κόσμος, οι σχέσεις του ελληνισμού της Αιγύπτου με την ελληνική πολιτεία, το κεφάλαιο των ευεργετών και ευεργεσιών, οι σχέσεις με τις αιγυπτιακές αρχές, η λαθρεμπορία από Ελληνες της Αιγύπτου, το κεφάλαιο της πορνείας και της επαιτείας. Στην προτελευταία ενότητα αναπτύσσονται θέματα που δείχνουν πια τις ανησυχίες, τα προβλήματα και την αβεβαιότητα για το μέλλον των Ελλήνων στην Αίγυπτο: οικονομικά, νομοθετικά, πολιτικά ζητήματα, το θέμα των ελληνικών περιουσιών και των αποζημιώσεων, η διάλυση / συγχώνευση κοινοτήτων και συλλόγων. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζεται η σημερινή πραγματικότητα, η ανάγκη έρευνας της ιστορίας του αιγυπτιώτικου ελληνισμού και τα μέχρι στιγμής συμπεράσματα: τι πήραν, τι έδωσαν, τι άφησαν οι Ελληνες στην Αίγυπτο.
Εν τω μεταξύ για την έκθεση που πραγματοποιείται στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων εκδόθηκε δίκην καταλόγου το λεύκωμα Οι Ελληνες της Αιγύπτου, με υπευθύνους της επιστημονικής έρευνας και επιμέλειας τον Γιάννη Ηλ. Εμίρη και την Ολγα Πατούνη. Η ιδιαιτερότητα αυτού του καταλόγου, που συγκροτείται γύρω από εικονογραφικό υλικό και κειμενολεζάντες, είναι ότι εξετάζει την παρουσία των Ελλήνων στην Αίγυπτο από την αρχαιότητα: από τις πρώτες επαφές Ελλήνων και Αιγυπτίων, τον Αλέξανδρο και τους Πτολεμαίους, την εποχή της Κλεοπάτρας και του Ναπολέοντα ως τα κεφάλαια για τη σύγχρονη ζωή, τον ελληνισμό στις παρίσθμιες πόλεις, το αθλητικό πνεύμα και τον προσκοπισμό, την υγεία, την πρόνοια και την περίθαλψη, τους αιγυπτιώτες εθνικούς ευεργέτες, την παρουσία της Εκκλησίας, την κοινωνική ζωή.
Το πολύπτυχο των εκδόσεων για τον ελληνισμό της Αιγύπτου, και δη της Αλεξάνδρειας, γύρω από την οποία κινούνταν σαν δορυφόροι οι άλλες ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου, περιλαμβάνει ακόμη μια σειρά βιβλίων του Ι. Μ. Χατζηφώτη: την έκδοση της Ανθολογίας Νεοελλήνων Αιγυπτιωτών Ποιητών από τον Πολιτισμικό Οργανισμό του Δήμου Αθηναίων, την έκδοση του αυτοβιογραφικού αφηγήματος Ολίγη αγαπημένη πολιτεία που είναι μια επιστροφή του συγγραφέα στην μαγική αίσθηση της πόλης του στις εκδόσεις Το Ροδακιό, και την επικείμενη κυκλοφορία από τις εκδόσεις Τυπωθήτω της Ανθολογίας Αλεξανδρινών Πεζογράφων, όπου συγκεντρώνονται πεζογραφήματα για τη ζωή της μεσοαστικής τάξης της Αλεξάνδρειας αλλά και τη ζωή των φελάχων και των αγροτών στις παρυφές της κοινωνίας της πόλης.
