ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ

Εκκεντρικά στιγμιότυπα

Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (1899-1977) είναι από τους ευφυέστερους λογοτέχνες που γνώρισε ο κόσμος. Κατάφερε να γράψει εξαίσια πεζογραφία σε δύο γλώσσες (ρωσικά και αγγλικά). Στο έργο του συνδύασε οργανικά την αγγλική, τη γαλλική και τη ρωσική παράδοση. Περιφρόνησε, όσο λίγοι, την κοινή λογική, τα παραδεδεγμένα ήθη και την πολιτική ευπρέπεια. Η αγάπη του για τον πολύχρωμο μικρόκοσμο των λεπιδόπτερων, η συνήθειά του να επινοεί σκακιστικά προβλήματα και η λατρεία του για τη μουσικότητα των λέξεων τον έκαναν να αντιμετωπίζει τη γραφή μυθιστορημάτων ως διανοητική άσκηση, ως τέχνη της εξαπάτησης, ως γοητευτικό παίγνιο. «Δεν έχω κανέναν κοινωνικό σκοπό, δεν μεταφέρω κανένα κοινωνικό μήνυμα, δεν διακατέχομαι από κάποια αντίληψη γενικής φύσεως, αλλά μ’ αρέσει να συνθέτω γρίφους και να βρίσκω περίτεχνες λύσεις στους γρίφους που συνθέτω ο ίδιος» συνήθιζε να λέει ο Ναμπόκοφ. Διέθετε πλούτο βιωμάτων, ζωηρή φαντασία, λεπτή αίσθηση του χιούμορ, γοητευτική προσωπικότητα. Η δημιουργική δραστηριότητα τον απασχολούσε σε βαθμό ιδεοληψίας και τα μυθιστορήματά του είναι γραμμένα με σκοπό να προκαλέσουν καλλιτεχνική ανατριχίλα. Σε αυτά ο αναγνώστης δεν θα βρει βαρυσήμαντες συνομιλίες με τον Θεό, μεγαλόστομες ανησυχίες για το ιστορικό γίγνεσθαι ή σοβαροφανείς βουτιές στο έρεβος της ανθρώπινης ψυχής.

Το μυθιστόρημα Διαφανή αντικείμενα είναι ένα μικρό, αλλά χαρακτηριστικό, δείγμα της αντίληψης του Ναμπόκοφ για τη λογοτεχνία. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ο Χιου Πέρσον (δηλαδή πρόσωπο, άνθρωπος), ένας εκκεντρικός επιμελητής βιβλίων ο οποίος δεν θα προλάβει να γεράσει. Γεννιέται στην Αμερική, πραγματοποιεί τέσσερις επισκέψεις στην Ελβετία, σχετίζεται σεξουαλικά με τρεις γυναίκες, παντρεύεται την αγαπημένη του, γνωρίζει έναν απομονωμένο συγγραφέα που όλοι θεωρούν δυσνόητο, εγκληματεί, φυλακίζεται σε άσυλο ψυχοπαθών και, όταν αφήνεται ελεύθερος, πεθαίνει σ’ ένα ατύχημα. Είναι ένας άνθρωπος μονίμως σαστισμένος, ρέπει σε εξωφρενικές καταστάσεις, νιώθει συχνά ότι υπακούει σε μια ανώτερη θέληση. Τα πρόσωπα και τα πράγματα που τον περιβάλλουν του είναι οικεία, αλλά δεν μπορεί να τα ελέγξει απόλυτα ούτε να τα εξηγήσει ικανοποιητικά.

Πίσω από τα φαινόμενα που καταγράφονται στο βιβλίο βρίσκεται το μυαλό ενός πανεπόπτη αφηγητή, του Ναμπόκοφ. Εκείνος φαίνεται να διαθέτει όλες τις απαντήσεις, αλλά αρνείται με πείσμα να δώσει πληροφορίες για τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από τις πράξεις των διαφόρων προσώπων. Ισχυρίζεται ότι κάθε παράξενη λεπτομέρεια είναι ευεξήγητη, διάφανη, αλλά δεν επιθυμεί να γίνει σαφέστερος. Αφήνει τα συμπεράσματα για τους αναγνώστες του, θέλει να τους βγάλει από τη διανοητική οκνηρία.

Το βιβλίο γράφτηκε όταν ο Ναμπόκοφ είχε συμπληρώσει τα 70 του χρόνια και μπορεί να θεωρηθεί μια περιπλάνηση στις αναμνήσεις, στα όνειρα και στις διαψευσμένες ελπίδες ενός ανθρώπου που θα αιφνιδιαστεί από την έλευση του θανάτου. Ωστόσο αυτή η περιπλάνηση δεν έχει τίποτε το δακρύβρεχτο, τίποτε το ηττοπαθές. Ο μεγάλος ρώσος συγγραφέας παρουσιάζεται για άλλη μια φορά αδιόρθωτος και εμπιστεύεται ένα σημαντικό λογοτεχνικό θέμα σ’ έναν ονειροπόλο και αφερέγγυο ήρωα. Ο Χιου Πέρσον είναι ένας άνθρωπος καταδικασμένος να ταλαιπωρείται: είναι πρωταθλητής στις γκάφες· είναι ανεπαρκέστατος εραστής· βασανίζεται από αϋπνίες· τις λίγες φορές που κοιμάται ή παθαίνει κρίσεις υπνοβασίας ή βλέπει περίπλοκους εφιάλτες που κάνουν τον ψυχαναλυτή του να σηκώνει τα χέρια ψηλά.

Οι κακουχίες του πρωταγωνιστή θα φτάσουν στο αποκορύφωμά τους από τη στιγμή που θα γνωρίσει τη μαγευτική, κακομαθημένη Αρμάντ, μια κοπελίτσα βγαλμένη κατευθείαν από την προσωπική μυθολογία του Ναμπόκοφ. Η Αρμάντ είναι φυσικά ρωσικής καταγωγής ­ κατάγεται από ένα παρηκμασμένο αριστοκρατικό σόι. Στο παρελθόν ήταν γυμνίστρια και τώρα κάνει παρέα με τρεις φιλήδονους αλπινιστές, οι οποίοι την αναγκάζουν να συμμετέχει στις αυνανιστικές συγκεντρώσεις τους. Οταν τελικά παντρεύεται τον Πέρσον, τον υποβάλλει σε σεξουαλικά παιχνίδια απίστευτης σκληρότητας.

Ο ιδιόρρυθμος σεξουαλισμός, ο αιωνίως ανεκπλήρωτος έρωτας, τα αυτοβιογραφικά θραύσματα, η φαντασμαγορική παραμόρφωση των δρώντων είναι μόνο μερικά από τα μοτίβα του βιβλίου. Σε κάθε σελίδα, ανάμεσα στις γραμμές, ακούγεται ο ψίθυρος μικρών λεπτομερειών γεμάτων σημασία. Το επόμενο παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό: ο Ναμπόκοφ αποκαλούσε τον Φρόιντ «κομπογιαννίτη της Βιέννης» και στα Διαφανή αντικείμενα διατυπώνει για μία ακόμη φορά την απέχθειά του για την ψυχανάλυση, βάζοντας τον ελαφρόμυαλο Χιου Πέρσον να εντοπίζει σεξουαλικούς συμβολισμούς στα μενίρ και στα κρόμλεχ της κελτικής προϊστορίας ­ σε ένα άλλο σημείο η Αρμάντ παρουσιάζεται να εντρυφεί στην ψυχανάλυση επειδή τη θεωρεί προέκταση των ασιατικών θρησκειών.

Επιπλέον στα Διαφανή αντικείμενα φαίνεται ολοκάθαρα η αγάπη του συγγραφέα για τη διακριτική ειρωνεία και τα λογοπαίγνια. Στη σελίδα 109 ο Πέρσον διαβάζει σ’ ένα βιβλίο: «Η απόσταση μεταξύ Κοντόμ στη Γαλλία και Πουσί στη Σαβοΐα ξεπερνά τα δύο χιλιόμετρα». Στη σελίδα 92 μαθαίνουμε ψευδοστατιστικές για εκείνο το στάδιο του ύπνου που χαρακτηρίζεται από σπασμωδικές κινήσεις του οφθαλμού, και ο Ναμπόκοφ δεν χάνει την ευκαιρία να υποσημειώσει ότι αυτό το περιβόητο στάδιο είναι γνωστό με τα αρχικά HAREM (Has Α Rapid Eye Movement).

Το μυθιστόρημα, όπως είναι φανερό, διαθέτει πλούτο λεπτομερειών, αδιαμφισβήτητη γοητεία και αστραφτερό λόγο. Μπορεί να μην ανήκει στα αριστουργήματα του Ναμπόκοφ, αλλά αποτελεί ένα μικρό κομψοτέχνημα που αποδεικνύει ότι η μεγάλη λογοτεχνία προϋποθέτει δημιουργούς με υπερτροφικό εγώ, ανώτερη ευφυΐα και αστείρευτη εφευρετικότητα. Αλλα πεζογραφήματα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά: Πρόσκληση σ’ έναν αποκεφαλισμό (Αιγόκερως, 1982), Λολίτα (Ερατώ, 1984), Ο γητευτής (Νεφέλη, 1986), Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ (Αγρα, 1989), Αντα (Νεφέλη, 1990), Γέλιο στο σκοτάδι (Αγρα, 1991), Απόγνωση (Δελφίνι, 1992), Επικίνδυνη στροφή (Οπερα, 1992), Η άμυνα του Λούζιν (Δελφίνι, 1992), Το μάτι (Ερατώ, 1993), Ρήγας, Ντάμα, Βαλές (Ερατώ, 1996). Στην Ελλάδα έχουν κυκλοφορήσει επίσης τα βιβλία: Μια ρωσίδα καλλονή (ανθολογία διηγημάτων, Ερατώ, 1983), Ενας ξεχασμένος ποιητής (ανθολογία διηγημάτων, Ρόπτρον, 1988), Μίλησε, μνήμη (αυτοβιογραφία, Πατάκης, 1997).

Ο κ. Μιχάλης Μιχαηλίδης είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Κέδρος κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «Η πισίνα των αναμνήσεων».